Ang Balay nga Bapor ni Leoncio P. Deriada

SA UNA PA lang nila nga pagkita, matuod gid nga daw tinakloban sia. Dumdom niya nga mabaskog gid sia tungod kay may pagkabugalon ang iya panghulaghulag amo nga daw nahadlok sa iya ang mga lalaki. Apang indi ang byudo nga ini. Si Lisa ang nadulaan sang panimbang.

“Si Captain Leuenberger, Lisa,” pakilala ni Belinda sa lalaki. “Pareho kamo nga taga-Iloilo.”

Daw tinumbok ang dughan ni Lisa Aldeguer. Nagatindog sa iya atubangan si Captain Osmundo Leuenberger. Mataas kag tiso. Matuod gid nga kapitan ini, siling niya sa iya kaugalingon kag gintan-ay ang iya kamot. Amo man kag magsugod ang sonata—kag tango pa abi. Daw ginadamgo nga nagpabutong sia sa maambong nga kapitan kag magsaot sang pinakamatahom nga tango sang iya kabuhi.

Madamo na nga detalye ang nahibal-an ni Lisa natungod sa lalaki nga ini. Bisan sang una, nga wala sia sing interes, indi mapugngan ang pagladlad sa iya ni Belinda sang mga birtud sang lalaki. Kapitan si Osmundo Leuenberger apang indi sang militarya kundi sang barko, retirado, kwarenta-i-singko kag balo. Wala sing anak. Ano abi kay nagtaliwan ang iya asawa sa una pa lang nga tuig sang ila kasal. Nahulog ini sa bapor kag wala gid makita ang lawas. Moreno si Osmundo Leuenberger apang makita nga kalibogan. Ang iya apoy isa ka Aleman nga nagmersenaryo sa pwersa sang mga Espanyol sa Pilipinas. Wala na ini magpauli sa Alemanya. Sa baylo, nangasawa sia sang isa ka Pilipina kag nagluntad sa Molo sa Iloilo. Ang iya asawa taga-didto.

Nakayuhom si Lisa sa ginsiling ni Belinda nga pareho sila ni Osmundo Leuenberger nga taga-Iloilo. Kon taga-Iloilo gid man si Captain Leuenberger, ngaa karon lang nakatambong sa Kahirup? Ini ang talaksan kon ang isa ka taga-Panay ukon taga-Negros nga nagapuyo sa Manila matuod nga alta sociedad. May katingala si Lisa, apang wala niya ginpamangkot si Belinda.

Ang matuod, ang mga ginikanan ni Lisa ang taga-Iloilo. Sia iya natawo kag nagdako sa Manila. Hat-on gani ang iya paghambal sang Hiligaynon. Daw maayo pa gani ang paghambal niya sang Espanyol. Makapa-Iloilo lamang sia kon may importante nga matabo sa dako nga pamilya sang iya lolo sa Sara, katulad abi sang pagkasal ukon paglubong. Wala gani sia nagakadto didto kon pyesta. Madugay na nga wala sa pulitika ang mga Aldeguer. Sa baylo, may mga Aldeguer nga nagakantakanta kag nagasaotsaot sa entablado, may Aldeguer nga nagabasketbol, may Aldeguer nga promoter sang boksing, may Aldeguer gani nga nag-madre.

Kag ang isa iya ayhan mangin laon.

“Ay, Lisa,” nanghayhay kuno abi ang labutaw nga Belinda. “Ano ang dumdom mo, laon ka na baya. Batona na si Captain Leuenberger agod mahibal-an mo ang himaya. Sin-o bala ang bataon diri sa Manila ang bagay sa imo? May mas gwapo, may mas macho pa bala kay kapitan?”

“Gurang naman,” ang sabat ni Lisa.

“Ano nga gurang? Kwarenta-i-singko lang. Bata pa ina. Ikaw, thirty-four. Bagay gid kamo.”

Masupog mangaluyag si Captain Leuenberger. Ang pamatyag ni Lisa daw nagatiyog ang kalibotan sa sonata sang tango kag sia nagasablay sa mga butkon kag sabak ni Osmundo Leuenberger: mataas, tiso, gwapo, mestiso, karinyoso, manggaranon, kwarenta-i-singko anyos kag byudo.

Wala magsukat ang ila pagsaot sang tango sa Kahirup Ball sa Manila Hotel kag ginkasal si Osmundo Leuenberger kag si Maria Elisa Aldeguer.

PAGKATAPOS SANG ila kasal, duha ka semana sa Hongkong si Kapitan kag Ginang Osmundo Leuenberger. Sa pagbalik nila sa Pilipinas, nagpadayon sila sa Iloilo agod magpuyo sa balay ni Osmundo sa isa ka subdibisyon sa sagwa sang Jaro. Ginsugat sila ni Tyo Salvador—ukon Tyo Badong—sa hulugpaan sa Mandurriao. Si Tyo Badong ang manugtatap sang balay ni Osmundo Leuenberger.

Daan na ang subdibisyon anano pa dalagko ang mga lote kag ang mga balay wala nagailingod. Ang mga balay daw daan na kon ipaanggid sa mga balay sa naandan na nga mga subdibisyon.

Dako ang kakibot kag katingala ni Lisa sang makita niya ang balay sang iya gwapo kag manggaranon kag balo nga bana. Daw naham-ot pa gani sia. Ano abi kay ang balay ni Kapitan Osmundo Leuenberger dagway sang bapor. Abaw, kalaw-ay gid sini! Ang mga bintana matipulon nga daw iya sang mga kamarote sang bapor. Mataas ang ikaduha nga panalgan kag ang balkon didto nahamtang kag katunga gid sang panalgan kadako. Kag sa baylo nga mga tanom ang nagapuni sini, makita ang pila ka salbabida nga nagakabit sa balkon. Tungod sang iya sini pintura nga puti, ang duag sang balay daw iya sang mga pantyon sa sementeryo.

Nakatig-ik si Lisa sang hakwaton sia sang iya bana paggwa gid nila sa kotse agod dal-on sa sulod sang balay. Hugot ang iya paghakos sa liog ni Osmundo agod indi sia magdalus-os sa kaham-ot samtang nagasaka sila sa hagdan pakadto sa ikaduha nga panalgan. Nagtig-ik naman sia sang ibutang sia sang iya bana sing may diutay nga pagpusdak sa kama. Naham-ot gid si Lisa kay ikatlo na ka semana ang ila pag-asawahay apang wala gid magtahaw ang pagkaromantiko sang iya kapitan.

“Ay, salamat nga normal ang hulot nga ini,” siling ni Lisa nga nagakadlaw. “Dumdom ko basi kamarote.”

Wala magsabat ukon magyuhom man si Osmundo. Sa tigaylo, gintum-ok niya ang iya asawa sa higdaan kag hap-an.

Wala na sing iban pa nga tawo sa balay kundi si Tyo Badong. Kag wala gani nagatulog diri kundi sa garahe kaupod ang kotse kag isa ka daan nga motorsiklo. Indi lamang drayber si Tyo Badong kundi kusinero man kag manugtinlo sang bilog na balay nga bapor kag sang palibot. Balo man kuno ini sia, siling ni Osmundo, kag kasubong sang iya amo, wala man sing anak.

Masadya nga gin-ako ni Lisa ang katungdanan sang isa ka kusinera, apang kinahanglan gid nila nga duha ang pag-alagad sang isa ka labandera. Kag kinahanglan nga ini sia isa ka tigulang nga malaw-ay. Amo ina ang siling ni Osmundo.
Indi niya buot nga may labandera. Indi nila kuno kinahanglan ini. Nagkadlaw lamang si Lisa bisan pa nga daw luyag niya magsunggod. Maayo man ang washing machine nga ginbakal ni Osmundo, apang maayo gid ang isa ka labandera bisan ini sia tigulang nga malaw-ay. Buot niya makighambal sa isa ka babaye, indi sa isa ka makina.

ISA KA AGA, nahibal-an dayon si Lisa nga natapos na ang ila honeymoon. Nagsiling si Osmundo nga may laktan sia. Madugaydugay na nga wala niya maatiman ang iya mga negosyo. Makadto sia kuno sa Estancia agod hisayran kon ano na ang nagakatabo sa iya mga punong didto.

Nakibot si Lisa. Apang wala na lang sia magtingog. May kapunongan gali si Osmundo sa Estancia, ngaa wala gid sia magsugid? Buot bala niya kiboton ang iya asawa nga kadako gid man gali ang ginakuhaan sang iya manggad? Nalimotan bala niya nga alagyan ang Sara pakadto sa Estancia? Natingala gid si Lisa nga bisan indi gid man dako nga butang ang pagka-Saranhon sang iya mga ginikanan, mahimo na ini nga kabangdanan agod isugid niya nga may mga punong sia sa Estancia bisan pa nga wala sia sing tuyo nga agdahon ang iya asawa nga updon didto. Kon sa bagay, malayo gid man adto kadtoan bisan masakay sila sa kotse. Apang karon masakay lang kuno ang iya bana sa bus. Mapadul-ong lang sia kay Tyo Badong sa iya kotse sa paradahan sang mga salakyan padulong sa Estancia.

Duha ka adlaw ang nagligad kag magpauli si Osmundo. Kasisidmon na sia mag-abot kag daw lapyo gid. Sang magdulog ang ginasakyan niya nga taksi sa atubangan sang balay nga bapor, yara na nga daan sa ugsaran si Lisa. Mamadlos ang hangin sa bilog nga adlaw kag daw maulan gid pag-abot sang gab-i.

Nasat-oman dayon ni Lisa nga may indi maayo nga natabo sa panglakaton sang iya bana. Wala ini makapamarbas kag gum-os ang panagway bisan wala sing bahid sang yab-ok ang iya buhok, dyaket kag pantalon kag ang iya itom nga bag.
Madamo kuntani ang buot ipamangkot ni Lisa, apang ang mga ini ginhipsan na lamang niya. Hinali nga nangin mahipos si Osmundo kag daw wala sa iya kaugalingon.

Sa nahauna nga higayon, indi mapahamtang si Lisa samtang nagahigda sia sa kilid sang iya bana. Wala magpanyapon ang iya bana kag karon sila nga duha indi makatulog. Daw ginagil-asan si Osmundo. Wala pahuway ang iya liso samtang si Lisa daw natak-an na sa wala pagsabat sang bana sa iya mga pamangkot.

“Ano ang natabo sa imo, Hon?” pamangkot liwat ni Lisa. “Malain bala ang pamatyag mo?”

Wala gihapon magsabat si Osmundo. Nag-igong lamang ini kag magliso atubang sa dingding.

“Nagamasakit ka bala?” may simbog na nga kaakig ang pamatyag ni Lisa. “Ngaa indi ka magsabat?”

Kag ginhikap naman niya ang apipingig ni Osmundo kon bala may hilanat ini. Normal naman ang kainit. Mahinay nga ginbutong ni Lisa ang abaga sang bana. Kabug-at sang iya sini lawas kag wala malingkag ang iya pag-atubang sa dingding. Nahaklo na naman ni Lisa ang daw maaslom nga baho sang bana. Daw wala ini makapaligo kutob sa iya paghalin pakadto sa Estancia. Kag wala gani sia magpanghilam-os sang iya pag-abot. Ano ayhan ang natabo sa iya bana? Indi ini ang lalaki nga iya ginpakaslan.

Amo man kag magdaguob sa malayo. Maulan gid karon nga gab-i. Kag daw nagmadlos pa gid ang hangin.

“Matawag ako sang doktor!” siling ni Lisa kag magbungkaras pakadto sa sala sa nahauna nga panalgan sang balay.

“Indi!” matig-a nga hambal ni Osmundo. Nagbalikid sia apang nakagwa na si Lisa sa hulot.

Madasig man nga nagbalik ini. Wala sia kahibalo kon sin-o nga doktor ang tawgon. Wala sia sing kilala sa bilog nga syudad sang Iloilo kundi ang iya bana kag si Tyo Badong.

“Sin-o ang imo doktor? Ano ang iya number?”

“Wala ako sing masakit,” matig-a pa gid nga sabat sang nagahigda. “Indi ko kinahanglan ang doktor.”

Bumalik si Lisa sa sala kag pangitaon ang direktoryo sang telepono. Yab-okon ini sa idalom sang lamesita nga ginatungtongan sang telepono. Dali-dali sia nga nangita sang doktor sa yellow pages sang direktoryo, bisan sin-o nga doktor. Una niya nga nakita amo si Dr. Felicidad Acosta, apang buot niya lalaki ang iya konsultahon. Ang ikaduha nga ngalan nga iya nabasa amo ang Dr. Clemente Artajo.

Gin-alsa niya ang telepono kag ginduon sa iya dulunggan. Nakibot sia. Patay ang telepono. Binutong niya ang linya. Utod ini. Daw ginbuklas.

Ginpugngan ni Lisa ang iya kahadlok. Nagaisahanon lamang sia kag kinahanglan tadlong ang iya pangisip.
Naghulonghulong sia sa kadak-an sang balay. Karon lang niya natalupangdan nga ang dyaket nga ginsuksok ni Osmundo sang iya pag-abot ginsablay gali sang iya bana sa likod sang isa ka pulungkuan. Ginkuha niya ini agod dal-on sa ila hulot sa iya pagbalik sa ibabaw. Ginkuot niya ang mga bulsa kay basi may ginbutang diri si Osmundo kag nalimotan niya nga kuhaon. Basi mabasa kon labhan ang dyaket. Sa tuo nga bulsa may nakuot sia nga papel.

Ginhumlad niya ang diutay nga papel agod susihon kon ano yadto. Tiket sang Negros Navigation! Kon amo, wala nagpa-Estancia ang iya bana. Nagpa-Bacolod si Osmundo.

Hinadlokan na gid si Lisa sa ibabaw sang iya katingala kag kaakig. Nagbutig ang iya bana. May likom ini nga ginatago niya sa iya asawa. Ano ayhan ang kabangdanan sang iya sini makatilingala nga panghulag halin gid sang iya pag-abot?
Nagbaskog pa gid ang hangin. Pat-od gid nga may bagyo nga nagapadulong. Nagdaguob. Nakauklo si Lisa. Masaka na kuntani sia sang makita niya nga nagadalagan panaog ang iya bana.

Nagmurahag ang mga mata ni Lisa. Daw indi sia makapati sang iya nakita. Nagauniporme ang iya bana sang uniporme nga puti sang kapitan sang barko. Kagahod sang iya sapatos sa mga halintang sang hagdanan.

“Dios ko!” tusngaw ni Lisa kag mag-isol. Nabuhian niya sa salog ang dyaket nga iya nauyatan.

Daw wala nakakita sa iya ang iya bana.

“Jarantilla!” singgit ni Kapitan Osmundo Leuenberger.

Hinali nga nagbukas ang ganhaan kag nagsulod ang nagauniporme man nga tawo. Nagmurahag pa gid ang mga mata ni Lisa. Si Tyo Badong ang nagsulod. Wala gali makandadohi ang pwertahan kag ayhan madugay na nga nagahulat ang tigulang sa sagwa agod tawgon kon kinahanglanon sang iya agalon.

“Officer,” mando ni Kapitan Leuenberger. “Check the decks.”

“Aye, aye, Sir!” ang sabat sang tigulang.

Si Officer Jarantilla gali si Tyo Badong. Dali-dali ini nga nagsaka. Ginsunod sia ni Osmundo.

Nagahilibion na karon si Lisa. Mga ano ining duha ka lalaki sang balay, mga buang? Gumon na gid ang iya hunahuna. Ano na ining natabo sa iya? Amo bala ini ang nadangatan sang daw indi malapawan nga kalipay kag kakunyag niya sang pamanahon niya ang maambong nga balo?

Nadumdoman niya si Belinda, apang wala sia sing panahon nga basolon sa iya hunahuna ang iya abyan tungod sa nagakatabo subong.

Dali-dali man nga ginsunod niya ang duha ka lalaki. Didto na sila sa balkon nga daw naibabaw nga panalgan sang bapor. Kasanag sang balkon. Kadalagko sang mga bombilya sang suga.

“Honey, please!” singgit ni Lisa. “Ano ang natabo sa imo man?”

Binalikid sia ni Osmundo Leuenberger. Ang mga mata sini nagabaga sa kaakig nga indi matungkad sang iya asawa.

“Maluibon!” singgit man niya. “Wala pulos nga babaye!” Kag ginuyod niya si Lisa pakadto sa bi-bi sang balkon.

“Buhii ako! Tabang, tabang, Tyo Badong!”

Apang wala magpalapit sa ila ang tigulang.

“Tampalasan!” Daw hayop nga nagangurob si Osmundo. “Patyon ko ikaw!”

“My God! Indi! Indi!” Sumiyagit sing malawig si Lisa sang buot na sia itiklod sang iya bana. Nanghawid sia sa barandilya sang balkon nga daw iya sang bapor.

“Patyon ko ikaw. Ihulog ko ikaw sa lawod, maluibon nga babaye!”

Sumiyagit liwat si Lisa. Kag amo man nga nagdaguob sing tuman katunog. Nagdulog si Osmundo sa buot niya himuon sa iya asawa.

“Jarantilla!” singgit niya. “Naglupok ang boiler!”

Humagunos naman ang hangin kag sa kakusog sini, nagkurog ang balay nga bapor.

“Jarantilla!”

Pumalapit si Tyo Badong nga daw matuod nga nagahangos.

“Yes, Sir!”

Binayaan ni Osmundo ang iya asawa kag sinunod ang kalabaon sang pasamano sang balkon samtang ginatan-aw niya ang madabong nga Bermuda grass kag nahapay nga mga kahoykahoy sa idalom.

Nahadlok kag nagahibi nga dumalagan si Lisa agod magbalik sa ila hulot. Apang nagdulog sia sa ganhaan. Buot niya makita kon ano pa gid ang himuon sang iya bana.

“Prepare to abandon ship!” siling ni Osmundo kay Tyo Badong. Kag hinaboy niya ang isa ka salbabida sa tiilan sang tigulang. Wala ini ginpulot ni Tyo Badong.

“Sir,” siling niya. “Indi malunod ang barko. Wala naglupok ang boiler. Daguob ang nabatian mo!”

“Abandon ship!” singgit ni Kapitan Osmundo Leuenberger.

Nagsuksok sia sang isa ka salbabida kag magtindog sing tiso sa bi-bi sang balkon samtang nagahagunos ang hangin kag nagauyog ang balay nga bapor.

“Abandon ship!”

“Sir, Sir,” pakitluoy ni Tyo Badong. “Diri kita sa balay. Wala sing malunod nga bapor. Balay nimo ini. Indi ini bapor!”

Apang wala makabati kag makakita sa iya ang iya agalon. Ayhan, ang nakita ni Osmundo amo ang nagabukal kag nagabuyongbuyong nga tubig sa idalom samtang nagahanot ang bagyo. Kag hinali lang nga ginlakang ni Kapitan Osmundo Leuenberger ang pasamano kag maglumpat.

Nagasinggit nga nagadalagan si Lisa agod tan-awon kon ano ang naabtan sang iya bana sa idalom. Bisan ginbutong sia si Tyo Badong, makadali niya nga nakita ang nagahapaon nga lawas sang iya bana sa madabong nga Bermuda. Nagtabog ang puti man nga kalo sini apang nakita ni Lisa ini sa luyo sang isa ka salbabida.

Kag dungan sila nga nanaog. Nagahagunos gihapon ang hangin samtang ginasabak ni Lisa ang wala nagahulag nga lawas sang iya bana. Ang dughan sang iya uniporme namantsahan sang iya sinuka nga dugo nga nagmantsa man sa manipis nga suot-pangtulog ni Lisa.

“Dios ko! Dios ko!” pisngo ni Lisa, ang iya nawong natangday sa magasrang nga nawong sang wala makapamarbas nga kapitan.

“Mam, karon kahibalo ka na kon sin-o si Sir,” mahinay apang matin-aw nga hambal ni Tyo Badong. “Kon aboton gani sia…”

“Indi na maghambal, Tyo Badong. Nakita ko ang tanan. Dali, dal-on naton sia sa ospital. Tawag ka sang ambulansya. Basi pa—”

“Gin-utod niya ang telepono, Mam. Abaw, sobra na gid ang ginhimo niya karon—”

“Kon amo, pagwaa ang kotse—”

Nagdagondagon nga nagkadto si Tyo Badong sa garahe. Nag-untat na ang paghaguros sang hangin. Nagtinong na ang kalibotan. Gintulok ni Lisa ang nagalapta nga mga salbabida sa ugsaran sang balay, kag sa wala pa sia magtalingison sing mahinay apang tuman ka pait, gintangla niya ang balay nga bapor nga ginlumpatan sang iya bana. Pagkalaw-ay gid sini.

_______________________

Si Sir Leo ang ginakabig nga ‘The Father of Contemporary Western Visayan Literature’ (Kinaray-a, Hiligaynon, Akeanon, amo man sa/ang pulong nga Ingles kag Filipino) nga labi nagtubo umpisa sang 1986 bangod sang iya pagpanikasog sa pagkuha sang mga writing grant, workshop grant, kag pag-edit sang mga antolohiya subong sang Ani kag Mantala. Isa sia ka ‘Palanca Hall of Famer’ sa iya mga sinulatan nga sugilanon, one-act play, full-length play kag sugilanon pangbata. Isa man sia ka Metrobank Outstanding Teacher (2002). Sang 2012, ginpasidunggan sia sang National Commission for Culture & the Arts-National Committee on Literary Arts (NCCA-NCLA) sang TABOAN Lifetime Achievement Award. Antes sini, may ara na sia pagpasidungog bilang Pambansang Alagad ni Balagtas kag Gawad CCP sa Sining kag mga premyo halin sa Asiaweek, Focus, Graphic, Yuhum. Para sa dugang nga ihibalo, bisitaha ang iya Wiki Page kag Facebook Fan Page.

Damo gid nga salamat kay Ms. Dulce Maria Deriada sa tigayon.