OLAYRA (Ang Iya Kapung-aw Sa Daray-ahan) ni Norman T. Darap

(IKADUHA NGA PADYA, MAIKLING KUWENTO SA HILIGAYNON, DON CARLOS PALANCA MEMORIAL AWARDS FOR LITERATURE 2014)

NOTE NI PANGGA GEN: Bantog nga istorya sa Antique ang Olayra. Si Olayra amo ang prinsesa nga tamawo nga may bulawan nga barko kag gaistar sa puno kang kahoy nga bubog (nga malubsan) sa Carit-an sa Patnongon, Antique. Ang istorya nga “Olayra, Prinsesa kang Dagat” ginsulat ni Russel Tordesillas (1918-1978)kag nangin bantog bangod sa pag-serialize kadya sa radyo sa istasyon DYKA katung dekada 70. Nabatian ko man dyang istorya kang bata ako, nga daw asik gilang kang mga laway kang kamal-aman, sa pugtak-pugtak nga versyon.

Dyang masunod nga istorya sangka pag-reimagine ni Norman Darap sa mito ni Olayra, halin man sa anang mga nabatian kag nabasahan parte rugya. Sa amo nga paagi, nagapadayon ang istorya ni Olayra kag ang anang pakigrelasyon sa mortal nga mga tawo, kag ang pagtaboanay kang kalibutan kang mga tamawo kag tawo.

Dyang pag-reimagine, pag-adapt, pagtuhog kang mito kag kang kontemporaryo, pagsaramo kang panahon kag lugar kag mga karakter nga mahimo makapukaw kang mga pamangkot nga “Ano gid bala ang tuod?” “Sa diin rugya ang tuod?” ukon ang pamatyag kag pagpensar nga ang katu amo man ang kadya, sangka istilo kang pagsulat sa sanga kang postmodernismo, diin may pagguba kang mga istruktura kang pamensarun kag pagginawi para sa epekto kang shock and awe, kag sa pagpakita kang mga posibilidad nga maabot kang imahinasyon kang tawo, partikular, kang manunulat. Rugya, mahimo ang nostalgia, hay ang wara it kamatayun nga romantisismo.

Rugya ang istorya kang paglalis, pagluib, pagsakripisyo, pag-antus, kag kahilwayan.

MAGAL-UMON ANG KALANGITAN samtang makusog ang huyop sang hangin halin sa lawod. Alas-tres pa lang sang hapon apang wala na ang init kag kapaang sang adlaw nga nasakluban sang mga malaabo nga gal-um. Hilway nga nagatindog si Olayra sa ibabaw sang mataas nga banglid samtang naulungan sa pagtulok sa maanyag nga dagat. Nawayway nga ginalupadlupad sang hangin ang iya malaba kag ubanon nga buhok. Ginatindugan niya ang sangka duog nga ginapatung-an sang bukid sang Antique kag sang dagat sang probinsya. Makahalawa sa iya pamatyagan ang magtulok sa idalom sang banglid. Makahalawa nga may dala kakugmat tungod sa indi niya masayran nga balatyagon. Sa kada tion nga magpalapit sia sa baybay, daw may gahum nga nagabutong sa iya nga maglukso sa tubig.

Ginliso niya ang iya panulok sa natuo nga bahin, kon sa diin ang malapad nga daray-ahan nga nagahalok sa dagat. Hinali nga nangligbos ang iya mga balahibo sa pagdumdum sang iya sadto kahagugma. Sa amo nga daray-ahan, masami sila nga nagapanglakaton, nagauyatay sang kamot samtang kadungan nga ginahakos sang balud ang ila mga tiil sa balas. Napulo kag walo ang pangidaron niya sadto, kag wala sia sing madamo nga palamangkutanon sa kabuhi. Ang kalipayan niya lang, amo ang makaupod si Geraldo. Adlaw-adlaw sila nga nagakit-anay sa daray-ahan. Masami sia nga ginadala sang lalaki sa pihak nga pulo kon diin ang ila balay nga natukod sa mga dalagku nga bato malapit man sa daray-ahan. Isa ka mansyon ang balay sang pamilya ni Geraldo. Madamo ini sang mga suga kag nagabanaag ang kasanag sa tubig sang dagat kon gab-i.

Isa ka maambong nga tinuga si Geraldo. Mestiso nga taason kag duag asul ang kalimutaw sang iya mga mata, katulad sa duag sang tubig sang dagat. Nagapanag-iya sia sang isa ka yate nga nahimo sa bulawan. Ining yate ang ginapangsugat dul-ong niya sa dalaga halin sa pihak nga pulo. Ginpangako ni Geraldo kay Olayra nga kon batunon sini ang ginahalad nga paghigugma, buhaton niya ang tanan mangin malipayon lang ang dalaga. Pagalibuton nila ang kalibutan sakay sang barko nga ginapanag-iyahan sang iya pamilya.

Nangin malipayon ang paghigugmaanay nila ni Geraldo sang pila lang ka bulan tubtub nga ginhagad sia sang lalaki nga magpakasal kag bayaan ang iya mabudlay nga pangabuhi sa uma. Apang nagpamalabag ang mga ginikanan ni Olayra tungod indi sini mahimo nga magpakita kag mag-atubang sa amay kag iloy sang dalaga. Pila man ka semana nga ginbukot si Olayra sang iya mga ginikanan sa ila balay agud indi makaguwa kag makakadto sa daray-ahan. Nagbuangbuang sia sa mga amo nga tinion. Nagahilibion lang sia sa sulod sang iya hulot kag masami nga wala nagakaon. Naghaganhagan ang iya kahimtangan sang nagpangayo sang bulig ang iya mga ginikanan sa isa ka hangkilan nga babaylan sa probinsya sang Antique.
Hinali nga natapungawan si Olayra sa paghanduraw sa iya kahagugma sa pagkadalaga sang gadaguob niya nga nabatian ang siyagit sang iya iloy. Sa pagkakibot, dayon sia nga nag-atubang sa kabukiran. Nakita niya ang iya tigulang nga iloy nga si Minang nga nagasungkod sang kahoy samtang nabudlayan sa paglakat sa batuhon nga alagyan malapit sa banglid.

“Hoy! Ano saring mo ka kuong dyan? Ang bata mo to sa balay, kina pa ginaabot!” Haruson nga pagsinggit sang iya iloy samtang ginahapuhapu.

Hinali nga nagkubakuba ang iya dughan. “‘Nay, pamuyong ka lang dyan. Indi ron ako pag-alaw-alawa dya. Hulata lang ko dyan.” Pasiyagit nga pagbalos ni Olayra.

Bisan nagasamo ang iya kakulba kag pagkabalaka, indi niya mahimo nga magdalagan agud makalab-ot dayon sa ila balay. Mahinay nga naga-ika-ika sa pagtikang ang iya iloy. Sang malapit na sila sa bakulod kon diin natukod ang ila balay, nabatian niya dayon ang pagsiliyagit sang iya isahanon nga anak nga si Natalia. Dayon nga ginsilingan sia sang iya iloy nga mauna na lang agud dalaganon ang iya anak.

Sang wala pa makasaka si Olayra sa hagdan, matunog niya nga nabatian ang paglinagapok sang mga botelya nga nagabuluka sa dingding kag salug sang ila kusina. Dali-dali sia nga nagsulod sa balay kag ginpangihabot ang iya anak nga nagamauy. Naabtan niya ang mga nagalalapta nga botelya sa salug samtang ginahaboy sang iya anak ang iban pa nga botelya paguwa sa bintana. Nagadululugo ang mga kamot sini kay pati ang mga buka nga botelya, liwat niya nga ginapanghablot kag ginapanghaboy samtang nagatiyabaw.

Daw linamposan ang pagginhawa ni Olayra dungan sa madalom nga paghaklo sang hangin. “Ay! Dios ko, bata ko! Untat na!” Pakitluoy niya kay Natalia.

Dayon ini nga nag-untat sa pagpanghaboy sang botelya kag naglumpasay sa salug. “Baw! Naga nagmauy ka raman? Sara pa lang ko ka oras nadura pay!” Nagahilibion niya nga paghambal.

Dali-dali nga ginkuha ni Olayra ang isa ka katsa sa tupad sang banga kag iya ini nga ginhampol sa mga palad sang anak nga puno sang pilas kag dugo.

Ginhakos niya si Natalia samtang ginapungggan ang iya hilibion. “Naga ginapasilutan mo ako?” Pag-ampo ni Olayra.
“Ahhh, uhmmm! Huh?” Igong sang iya apa nga anak.

Dalaga na si Natalia. Sa masunod nga semana, magapangidaron na ini sang napulo kag walo. Kadungan sa kaadlawan sang aning amay ni Olayra nga si Akuy nga nagtaliwan sang ginabusong pa lang niya si Natalia. Indi gid malimtan ni Olayra ang gab-i nga siyam na ka bulan ang iya ginabusong sang magsinakit ang tiyan sang iya amay. Ginpaluy-a man nila sa babaylan ang iya amay apang wala nag-untat ang pagsinakit sang tiyan sini. Naghilat kag nagpalanuka man ini, tubtub sa ikatlo ka adlaw nagpalanggit-um na sia. Nagpangayo sila sang bulig sa baryo agud matuwangan ang iya amay pakadto sa ospital sa Valderama. Apang isa lang ka gab-i ang ila pagtinir sa ospital. Sang sunod nga kaagahon, nagtaliwan si mal-am Akuy. Bisan ang mga doktor wala nakapamat-ud kon ano ang nangin balatian ni Akuy.

Pagkaligad sang isa ka semana, duha kaadlaw antis ang Paskwa, nagbun-ag si Olayra sa Rural Health Unit sa banwa sang Patnongon. Ginhambalan sia sang isa ka midwife nga Natalia ang ipangalan niya sa iya anak kay tion sang Paskwa ini ginbata. Ginsunod man ini ni Olayra kay nanamian sia sa ngalan kag kapareho man nga letra nagasugod ang ngalan sang iya aning bana nga si Noli.

Ginhugasan kag gintambalan ni Olayra sang pinukpok nga dahon sang lampunaya ang mga pilas sang iya anak. Pagkatapos, gin-alalayan niya ini pakadto sa ila hulot kag ginbatayan tubtub nga makatulog. Ginpangtinluan kag ginpanghimos niya ang mga buka nga botelya sa ila kusina kag isa-isa niya nga ginpangsulod sa sako. Ginpangtrapuhan niya man ang mga naglalapta nga dugo sa salug.

Nagpanaog sia sa ila balay bitbit ang sako. Dayon niya nga nakita ang iya iloy nga nagapungko sa tupad sang puno sang paho malapit sa tubangan sang ila balay. Ginahilothilot sini ang iya ugaton nga mga batiis nga madugay na nagabati sa rayuma. Masinulub-on ini nga nagtulok sa iya sang masiplatan sia sini nga nagalakat pagwa. Mas nagbug-at ang iya pamatyagan sa mga mata sang iya iloy. Ginlikaw niya ang iya panulok sa mga matag-as nga bukid sa ilaya.

“Din ka raman maagtu?” Singgit nga pamangkot ni mal-am Minang.

“Ipanghaboy ko lang d’ya mga botelya sa ubos banglid.”

“Ay, dalia lang. Kon madura ka gani, nagamauy si Talia.”

“Turog man tana tulad. Mabalik ako dayun.”

Daw ginaguyod niya ang iya mga tiil sa pagtikang. Indi niya mahangpan kon ngaa kabug-at sang ila pangabuhi.
Nag-agi sia sa talaman sang humay pakadto sa idalom sang banglid. Sang nagapabalik na sia sa ila balay, may nalabyan sia nga nagakulaskulas sa mamurong nga humay. Sang ginpalapitan kag gin-usisa niya, may nakit-an sia nga isa ka dako nga giting nga naipit sa pain sang mga mangunguma. Nagasalasala kag nagapulok ini nga makabuhi sa pagkaipit sang iya lawas. Una nga nagsulod sa iya hunahuna nga patyon ang giting agud mabuhinan ang mga pisti sa humayan. Apang, nakabatyag sia sang kaluoy sa daw nahadlok nga giting. Puno sia sang kasubo kag wala sia sing kusog nga utason ang kabuhi sang bisan isa ka pisti. Ginbuy-an niya ang giting kag ginpabay-an nga makapalagyo. Daw nag-amat-amat mag-an ang iya pamatyag kaupod sang matawhay nga paghinapay sang hangin sa mga nagabaludbalud nga humay.

Sa iya padayon nga paglakat pauli, hinali nga nagkusog ang hampak sang hangin upod sang pusdak sang daguob sa kalangitan. Ang magal-umon nga kahawaan kaina, nagdamol kag nagpalanggit-um. Napatangla si Olayra sa madulom nga kalangitan, hinali lang nga may nagtulo nga taliti sa iya nawong.

“Indi lang daad anay mag-uran,” mitlang niya sa kaugalingon. “Hulata man nga makauli ako antis mo ipusdak ang uran.”
Apang ginsabat sang pag-igrab sang kilat nga ginsundan sang pagdaguob ang iya panambiton sa langit. Dayon sia nga nakibot kag ginpangidlisan.

Nagdalagan sia pauli apang nabasa na sang ulan ang iya bilog nga lawas sang makaabot sia sa ila puluy-an. Sang makasaka sia sa bulubalkon sang ila bahay, mas nagkusog ang bubu sang ulan nga gin-updan sing wala pakadtuan nga huyop sang hangin.

Nagpangtrapo sia kag nag-ilis sang panapton. Dugaydugay, ginbuligan niya ang iya iloy sa pagdigamo. Wala nag-untat ang makusog nga ulan kag huyop sang hangin tubtub sa ila nga pagpanyapon. Pagkatapos nila magkaon, ginsibinan niya ang iya anak kag ginpatulog. Ginhagad si Olayra sang iya iloy sa pagpangamuyo sa ganhaan sa tubangan sang altar, apang wala sia nagsapak. Nagguwa sia kag nagpungko sa bulubalkon samtang nagapanampuay nga nagatulok sa ilawod.

Ginpalapitan sia ni mal-am Minang pagkatapos sini magpangamuyo.

“Hasta san-o ka manghayhay samtang nagaturok sa lawod?”

Nakapamisok si Olayra halin sa pagkaulungan. Nagginhaw sia sang madalom kag nagliso sa iloy. “Pabay-i ko anay, ‘Nay,” wala sing kusog niya nga pagsabat.

“Kulang ka abi pagtuo sa Dios. Kaugalingon mo lang ginapasundan mo!”

“‘Nay, indi na pagdar-a ang Dios sa istorya! Wara tana it labot dya!” May pagkairitar nga sabat ni Olayra.

“Ay, indi mo gid mabasul ang iban nga tawo kon naga nag-amo dya ang pangabuhi ta. Kon namati ka lang kanamon. Kon wara ka naluyag sa…!” Hinali nga napauntat si mal-am Minang.

“Naluyag sa anu, ‘Nay? Asta tulad, amu ra gihapon ang ginaliwatliwat mo nga ginhalinan kang tanan?” Daw naugot nga paghambal ni Olayra.

“Kag naga bi indi? Umpisa kang naluyag ka sa tinuga nga to, anu nagkaratabo? Sa bana mo? Kay tatay mo? Pati kay Talia! Tanan ra, bunga kang pagpasilabot mo sa iban nga tinuga!”

Napakuom sang kamot si Olayra. Nagtindog sia sa tubangan sang iya iloy. “Bahala ka, ‘Nay. Liwat-liwat mga sala ko. Indi ko ron ra mabag-o,” mahinay kag mahuluy-on niya nga sabat.

Dayon niya nga ginkadtuan ang hulot kon diin nagatulog si Natalia. Gintuparan niya ini sa paghigda kag ginhakos. Ginpunggan niya ang kaugalingon nga maghilibion apang wala niya mapunggan ang iya mga luha nga magtululo.

“Patawara ako,” hutik niya sa anak nga mahamuok ang tulog.

Nadumduman niya si Noli. Bisan wala niya ginpalangga ang iya aning bana, kada gab-i, bag-o niya piyungon ang iya mga mata, nadumduman niya ang nawong ni Noli. Ang nagluwas sa iya sa katalagman sa tion nga nadula sia sa matarong nga panghunahuna. Bisan naglapta na sa ila baryo ang iya kahimtangan, ang masami niya nga pagkadula sa kaugalingon kag liwatliwat nga makit-an sa daray-ahan, ginpili sa gihapon ni Noli nga pakasalan sia. Ginpaubrahan man sia sa isa ka babaylan agud mag-ayo apang maga-untat lang kuno ang iya pagkabuangbuang kon may isa ka lalaki nga magatubos sa iya. Tungod madugay na nga naluyag sa iya si Noli nga tagabaryo Carit-an, dalidali sia nga ginpakasal sang iya mga ginikanan sa ulitawo.

Pagkatapos sang pagpakasal ni Olayra kay Noli, nag-amat-amat ayo ang iya kahimtangan. Apang ang bugay nga lalaki sa iya kabuhi, madasig nga ginkuha sang katalagman. Tatlo pa lang ka bulan nga nagabusong si Olayra sang wala na makapauli si Noli. Isa ka mangingisda si Noli kag sang nagpalawod ini sa panahon nga magal-umon, wala gid naglaum si Olayra nga amo na gali ang pinakauli nga tion nga makita niya ang iya bana. Ang magal-umon nga panahon nangin makusog nga bagyo. Masubo gid kay bisan ang bangkay ni Noli ang wala gid makit-an. Daku ang iya kaluoy sa iya bana nga wala man lang niya nabalusan sang pagpalangga. Wala maluwas ni Noli ang iya kaugalingon sa kaugot sang dagat. Ang dagat nga ginhandom ni Geraldo nga mangin ila kon pagabatunon niya ang kabuhi nga iya ginahalad.

Halin pa kauna, madamo na nga mga lalaki sa ila baryo ang nagahandum kay Olayra. Si Noli lang gid ang nagpabilin kag nagpamat-ud sang iya paghigugma sang magsugod nga magbuangbuang si Olayra.

Maanyag nga babaye si Olayra, sa bilog nga baryo Carit-an, nagapangibabaw gid ang iya katahum sa tanan nga mga babaye. Bisan sa bilog nga banwa sang Patnongon, pinasahi ang iya kaanyag. Matangos ang iya ilong kag tama ka puti kag kahamis sang iya supat.

Madamo ang hinuringhuring kauna nahanungod sa pagkatawo ni Olayra. Baynte-sais antos na sadto ang iya iloy nga si Minang kag trentay anyos ang iya amay nga si Akuy, lima ka tuig na sila nga mag-asawahay apang wala pa sila sing bata. Ginkasubo nila nga basi baug ang isa sa ila. Masami sila nga nagatambong sang misa kon adlaw sang Domingo kag nagarosaryo kada gab-i agud bugayan sila sang anak. Apang nangin madugay ang ila paghinulat. Sangka hapunanon, samtang nagapanglakaton pauli si Akuy, may nalabyan sia nga puno sang bubog malapit sa binit-baybay. May nabatian sia nga tingog sang isa ka bata nga babaye nga daw nagahirikhik. Sang iya tikaon ang puno sang bubog, nakit-an niya ang isa ka lamharon nga babaye nga daw indi matakos ang kaanyag. Nagapanapton ini sang puti kag malaba nga bayo samtang nagapungko sa mga nagaurulhot nga ugat sang puno. Nagauyat ini sang daw pula nga bola samtang na nagaatubang sa lawod. Nalingaw si Akuy sa nawong sang bata apang sang matalupangdan sia sini, nagtulok ini sa iya nga may kalangkag. Nakita ni Akuy nga asul ang kalimutaw sang bata. Apang wala nakabatyag sang kakugmat si Akuy, mas nalingaw sia sa malaanghel nga nawong sang bata. “Olayra, Olayra, pauli na!” Tingog sang isa ka babaye sa indi malayo. Nagyuhom sa iya ang bata dungan sa pagtindog kag nagdalagan pakadto sa likod sang daku nga puno. Ginlagas ini ni Akuy sa likod sang puno apang hinali lang ini nadula. Kapila niya nga gintawag ang bata apang wala na ini nagpakita. Sa kada tion nga mag-agi si Akuy sa amo nga puno, ginahalaran niya sang mga prutas ang atubangan sang bubog. Ginhandum niya nga magpakita sa liwat ang bata. Napuno sang handum si Akuy nga tani tagaan man sia sang anak kaangay sang magayon nga bata nga iya nakita.
Pagkaligad sang pila ka bulan, nagbusong si Minang kag daku nga kakibot nila ni Akuy nga isa ka maputi kag matahum nga anak ang ginbugay sa ila. Pati ang paltera nga nagpabata kay Minang ang indi makapati nga isa ka mestisa nga bata ang nabun-ag, samtang hilom kag indi amo ka maabong ang mag-asawa.

Olayra ang ngalan nga ginhatag ni Akuy sa iya anak kay wala niya gid malimtan ang magayon nga bata nga iya nakit-an sa puno sang bubog.

Ginpukaw si Olayra sang pagturuok sang sulog. Nagbangon sia samtang mahamuok sa gihapon ang katulugon sang iya anak. Nagkadto sia sa kusina kag nagdigamo. Dugaydugay, nagpanaog sia sa ila balay kag nakita ang iya iloy nga nagapakatong sa tambi samtang ginabuburan ang mga manok kag piso sa idalom sang balay. Hinay kag hipos sia nga naglakat. Pat-ud niya nga indi sia pagpasugtan sang iloy kon magtugon sia nga mahalin anay sing makadali.

Sa pagpanglakaton ni Olayra, nahimutaran niya ang mga hilamon kag dahon nga gaidlak tungod sa pagtibsok sang silak sang kaagahon sa mga nabilin nga tun-og sa mga tanum. Malamig pa katama ang dapya sang hangin halin sa lawod. Nagtambad man sa iya ang nagabanaag nga idlak sang dagat sa pagdungka sang iya mga dapadapa sa daray-ahan. Ginsudsod niya ang iya mga tiil sa mapino nga balas samtang mahinay nga nagalakat. Gin-untay niya ang iya mga butkon samtang nawayway ang iya buhok sa hangin. Dayon sia nga nag-ambahanon nga daw isa ka dalaga nga bag-o lang nakatampisaw sa binit-baybay. Sa edad niya nga apat ka napulo, daw ulay sia nga naghanduraw sang iya mga malipayon nga tinion sa daray-ahan.

Hinali nga nag-untat ang iya pagpangalipay sa daray-ahan sang may mabaskog nga huni ang nag-usbong sa dagat. Sa iya nga pag-atubang sa lawod, hinali nga nagkubakuba ang iya dughan upod sa paglalapyo sang iya mapagsik nga mga tiil nga nagatampisaw sa tubig. Ara sa tunga sang dagat ang isa ka daku nga barko nga nahimo sa bulawan. Madasig ini nga nagapalapit sa daray-ahan samtang matunog ang iya pagbagrong. Sa ibabaw nga panalgan sang barko, may nagatindog nga lalaki nga nakasuksok sang puti nga panapton. Nagyuhom ang lalaki sa iya kag ginkaway sini ang iya isa ka kamot. Pagkaway nga paghagad kay Olayra nga magsaka sa barko. Ang nawong sang lalaki ang halos wala sing pagbag-o. Mahamis sa gihapon ang maputi niya nga supat kag nawong. Daw duha ka napulo sa gihapon ang iya pangidaron. Mestiso nga wala nagatigulang ang pagtamawo.

Liwat nga nagbalik ang balatyagon ni Olayra sa amo nga lalaki. Daw nahinyo sia nga maglangoy sa baybay kag magsaka sa bulawan nga barko, apang nadumduman niya ang iya anak kag iloy. Amat-amat sia nakabatyag sang kahadlok, kahadlok nga basi madula naman sia sa iya kaugalingon kon liwat sia nga magpalapit sa amo nga lalaki. Nagtikang sia palayo sa binit-baybay. Pag-abot niya sa mga puno bakhawan, hinali lang nga nadula sa iya panan-awan ang daku nga barko nga ginasakyan sang lalaki.

Nagdalagan sia pauli sa ila balay. Wala niya ginsapak ang pagsag-id sang iya mga batiis sa mga hilamon kag bato nga nagatuga sang mga bakiras. Pag-abot niya sa ubos sang bakulod malapit sa ila balay, liwat niya naman nga nabatian ang pag-uwang ni Natalia sa sulod sang balay. Kadasig sang pagkubakuba sang iya dughan ang pisik sang iya mga tiil. Pag-abot niya sa sagwa sang ila balay, nagtambad sa iya ang iya anak nga nagalumpasay kag nagaligid sa salug sang tambi samtang ginauluuluhan sang iya lola. Dayon sia nga nagsaka sa tambi kag ginpabangon ang anak. Nagpalamula kag nagpanglanog ang kalawasan sini sa paglampus kag pagligid sa salug. Ginhakos niya si Natalia kag gin-alalayan pakadto sa ila hulot. Indi matakos ni Olayra ang kabug-at sang iya nabatyagan. Naggwa sia sa hulot kag nagtamwa sa bintana sang ila ganhaan. Dayon sia nga ginhampak sang makusog nga hangin halin sa ilawod. Ang kabug-at nga iya nabatyagan, ginkupkup sang kaugot. Nagtangla sia sa kahawaan kag ang indi mamitlang sang iya mga bibig nga mga pag-antos, ang iya mga mata nga puno sang palamangkutanon ang wala makapugong nga ipautwas ang mga luha.

Dugaydugay, nagpanaog sia sa ila balay kag ginsandig ang kaugalingon sa puno sang paho. May dyutay nga katawhay sia nga nabatygan tungod wala sia sulod sang ila puluy-an. Kalinong sang huyop sang hangin samtang malaka ang pag-agi sang mga nagalupad nga pispis. Hinali lang sia nga nakibot sang may nag-uyat sa iya natuo nga abaga upod sa pagsambit sang iya ngalan.

“Olayra.”

Nagbalikid sia kag dayon nga nagtindog. “Nang Sedes? Naga dya ka haw?” Nakibot sini nga pamangkot.

“Ay, wara ‘kaw kamaan nga? Ginpatawag ako ni nanay mo. Lantawon ko ang daraga mo. Hambal ni nanay mo, permi ron tana ginaabot. Rapit ron daan kaadlawan na,” may pagkabalaka nga pagsaysay sang tigulang nga babaylan.

“Ha? Anu kar-on kon rapit ron anang kaadlawan?” Gakataka nga pamangkot ni Olayra.

Hinali nga nag-untat ang babaylan sang makita niya nga nagapalapit si mal-am Minang.

“Nay, anu raman dya? Naga wara mo ginmuno kanakon?”

“Naga haw? Kon man-an mo, indi ka magpasugot?”

Naghipos sang makadali si Olayra. “Nay, naluoy ron ako sa bata ko. Permi lang tana ginaistoryahan sa baryo. Tungod sa liwatliwat nga pagpabulong, indi mapataypatay ang lain nga pagturok nanda sa aton pamilya.”

“Ti sige, ang ginahambal na lang kang iban imo atipana. Bay-i na lang si Talia nga indi mag-ayad.”

“Anu nga mag-ayad, ‘Nay? Halin kauna, apa na gid bata ko. Daad batunon ta na lang para magtawhay ron pangabuhi ta.”

“Na! Mahambal mo ra kay pinabay-an mo lang dya nga matabo!” Nagtaas nga tingog ni mal-am Minang.

“Nay, sige. Basula raman ako!” Naugot nga pagsabat ni Olayra.

Hinali nga nagpatunga ang tigulang nga babaylan. “Kamo nga magnanay, untati ron niyo ra! Indi masulbar ang problema kon permi kamo mabais.”

Nagduko si Olayra kag nagpungko sa puno sang paho. Nagginhaw sang madalom si mal-am Minang. “Sige na, Sedes. Masaka ron ko sa balay, epreparar ko si Talia. Sunod ka lang saka burubhay.” Dayon sini talikod kag maglakat.

Nagsugod sa pagpisngopisngo kag magtuluntulun sang luha si Olayra. Gintuparan sia ni mal-am Sedes sa pagpungko. “Indi ko maintindihan si Nanay. Man-an na man nga indi ko gusto mag-amo ra bata ko, pay ako tana saring na kabasul.”

Ginhapulas ni mal-am Sedes ang iya likod. “Pasensyahe lang. Nabudlayan man tana nga batunon ang tanan. Wara ka lang kamaan kang pag-antos ni nanay mo kauna.”

Dayon nga nag-untat sa pagtulontulon sang iya mga luha si Olayra. “Naga, ‘Nang? Anu natabo kauna? Indi ko matandaan tanan. Ang nadumduman ko lang, ang soltero nga nakilala ko sa daray-ahan. Tapos daw buhay ako nga nagmasakit. Asta nali lang ko ginpakasal kay Noli.”

“Siguro, dapat mo ron maman-an tanan. Ako kag si Minang lang nakamaan dya. Pay kinahanglan mo man maman-an, labi na gid ang sa bata mo.”

“Anu parti sa bata ko, ‘Nang?”

“Indi matuod nga nahimo ko tabugon ang tamawo nga naluyag kanimo. Makadali ko lang tana naparayu, ang pagpakasal niyo ni Noli ang mapagrus nga panagang nga nagparayu sa ka’tong tamawo. Pay tulad, Olayra…!”

“Tulad, ‘Nang? Anu?”

“Wara ka it may nanutisyaran sa itsura kang bata mo?”

“Itsura? Naga man, ‘Nang?”

“Ang itsura niyo daw pinihak nga bunga!”

Naglibog ang hunahuna ni Olayra. “Ti, anu kar-on, ‘Nang? Natural ra kay bata ko.”

“Tungod dyan ra. Ang bata mo nagbinuangit. Kay tana bul-on kang tamawo para liwat maangkon ana nahubsan nga paghandum sa isra ka tawo. Tungod sa wara mo ginbaton ang ana ginahalad, dyan nag-umpisa ang pag-antos mo. Ginhimo ko ang masarangan ko sa pagpakitluoy ni Minang, pay mapuros ang tamawo. Ang imo bata, sa sulod pa lang kang busong mo, ginapangaluyagan ron ka’tong tamawo. Tulad nga daraga ron si Talia, mas nagakabalaka ako. Indi ko mahinyo ang tamawo nga indi lang pasilabtan bata mo.”

“Wara ron it iban nga paagi para magmayad bata ko?”

“May dyan, Olayra.”

“Anu ra, ‘Nang?”

“Kon ihalad mo ang kaugalingon mo kag maimaw ka sa tamawo.”

Liwat nga nagduko si Olayra kag napauyat sa iya ulo. Nagtangla sia sa kahawaan bisan wala sia makahibalo sang iya inugsukma sa langit.

Gin-agda sia ni mal-am Sedes nga magsaka na sa ila balay apang nagpamalibad si Olayra nga mapabilin na lang sia sagwa agud maghupa ang nagapatunga nga kaakig sa ila nga mag-iloy.

Pagkaligad sang pila ka takna, nagpanaog si mal-am Sedes kag nagtugon nga magabalik sia pagkaligad sang anum ka adlaw. Sa mismo nga kaadlawan ni Natalia, magahiwat sia sang makusog nga ritwal agud hinyuon ang tamawo nahanungod sa dalaga. Ginhabilin sang tigulang nga babaylan sa mag-iloy nga indi gid pagpabay-an ang dalaga nga makaguwa sa balay sa sulod sang tatlo ka gab-i. Dapat gid sia halongan kag bantayan.

Bangod sa kakapoy sa mga ulubrahon sa balay kag sa uma, sirum pa lang, nagpanyapon na sila kag nagpanghimos agud makapahuway. Malinong ang kagab-ihon kaupod sang mahinay nga dapya sang hangin. Masanag ang bilog nga bulan nga nagabanaag sa dingding nga kawayan sang ila hulot.

Natapungawan sa mahamuok nga katulugon si Olayra sa paglinagapok kag paghululog sang mga kaldero kag plato sa ila kusina. Nakibot sia sang matalupangdan nga wala na sa hiligdaan ang iya anak. Dalidali sia nga nagbangon kag naguwa sa hulot.

“Olayraaa! Ang bata mo!” Singgit sang iya iloy halin sa kusina.

Dalidali sia nga nagdalagan kag ginpasiga ang suga sa ila balay. Nagtambad sa iya ang mga kaldero kag buka nga mga pinggan sa salug. Nakita niya si Natalia nga nagapungko kag nagasandig sa dingding samtang ginatakpan sini ang iya mga dulunggan. Puno sang kakugmat ang iya mga mata. Nagakilagkilag ini sa iya palibot nga daw may ginakahadlukan. Nagpaginhaw sang madalom si Olayra kag ginpalapitan ang anak. Gin-uyatan niya ang mga abaga sini agud ululuhan kag patindugon kon tani, apang hinali lang nga ginwaslik sang anak ang iya mga kamot. Nagtindog ini kag nagtulok sa iya nga puno sang kaugot. Dayon sia nga gintikwang ni Natalia. Nagakaya nga naghaplak ang iya ulo kag likod sa salug. Naurungan sang makadali si Olayra, indi sia makapati sa natabo. Subong lang sia nakatilaw masakit sa mga kamot sang iya anak.

Dayon nga nagwaras si Natalia kag nag-igong nga daw indi sini mahangpan ang iya kaugalingon. Nagdalagan ini pagwa sa kusina pakadto sa tambi. Mahinay nga nagbangon si Olayra sa salug sa pag-alalay sang iya iloy.

“Si Talia, lagsa! Basi maglukso sa tambi!” Gadali nga mando ni mal-am Minang.

Dayon man nga ginsundan ni Olayra ang iya anak sa tambi. Nakit-an niya nga ara na ini sa sagwa sang balay. Madasig ini nga nakapanaog sa hagdan kag gadalagan sa alagyan nga padulong sa baybay.

“Talia! Maluoy ka, balik dya!” Singgit ni Olayra.

Apang padayon ang iya anak sa pagdalagan palayo. Bation pa ang pag-igong sini nga nagahilibion sa kasakit. Nagsamo ang kakulba sa dughan kag kahadlok sa hunahuna ni Olayra.

“Dios ko! Sundi bata mo! Basi anu matabo kana!” Liwat nga mando sang iya iloy.

Dalidali nga ginkuha ni Olayra ang flashlight sa ila kusina kag magdalagan pagwa. Sa sobra niya kadali, wala niya na mapinsaran nga magsuksok sang panapton sa tiil. Wala niya na ginasapak ang nabatyagan nga sakit kag hapdi sa pagsalag-id sang iya mga dapadapa sa mga galagmayan nga bato kag puga sa alagyan.

Dugaydugay, sa wala untat nga pagdalagan ni Olayra, nagdapya sa iya ang hangin nga halin sa baybay. Magaras kag mabug-at ang hangin sa iya pamatyagan. Mas nagdasig ang pagkubakuba sang iya dughan.

“Indi lang daad matabo ang ginakahadlukan ko,” mitlang niya sa kaugalingon dungan sa pagpangamuyo.

Gindala sia sang iya mga tiil sa ibabaw sang makahalawa nga banglid. Maanyag ang dagat nga nagabanaag sa kasanag sang bilog nga bulan. May mga magagmay nga igpat halin sa sulo sang mga magagmay nga baruto sang mga mangingisda sa lawod. Nagpalapit sia sa kilid nga bahin sang banglid kag gintamwa ang paghampak sang balud sa idalom. Nagpalaminhod ang iya bilog nga kalawasan samtang ginahimutaran ang tubig. Indi niya sarang mapatawad ang kaugalingon kon madula pati ang iya isahanon nga anak.

Nagtangla sia sa kahawaan kag nahimutaran ang masanag nga bulan. Nagagamo ang iya hunahuna kon paano kag kon diin niya pangitaon ang anak. Nakibot sia sang may hinali lang nga may nagtuhaw nga huni sang barko sa dagat. May isa na ka dako kag gaidlak nga barko ang nagapalapit sa daray-ahan. Indi lang isa ka barko ang iya nakit-an nga nagapalapit sa daray-ahan, si Natalia ang nagalakat palapit sa binit-baybay halin sa ilaya nga bahin. Kaangay nga daw ginpusdakan ang iya pagginhawa. Nagpalanglum-ok ang iya nga tuhod samtang nagatindog.

“Indiii!” Hungaw niya nga pagsambit.

Dayon sia nga nagdalagan padulhog sa daray-ahan. Liwat-liwat sia nga nagasiyagit kay Natalia apang daw sa wala sa bungog sang iya anak ang iya tingog. Padayon lang ini sa paglakat samtang nagatulok sa barko sa dagat. Gin-ubos ni Olayra ang iya bilog nga kusog agud maabutan kag mapunggan ang iya anak. Dugaydugay, nakit-an niya ang pagdungka sang mga dapadapa ni Natalia sa balas nga ginahakos sang pagbaroron sang balud. Kon anu kadasig ang pagkubakuba sang iya dughan, amo man kadasig ang iya paghaklo sang hangin. Tubtub nga nakit-an niya na ang iya anak nga nagaamat-amat salom sa tubig. Ginbuy-an ni Olayra ang ginauyatan nga flashlight kag maglukso sa tubig. Dalidali niya nga ginlangoy patabok halin sa nawala nga bahin sang daray-ahan. Naabutan kag nahawiran niya ang nawala nga butkon ni Natalia. Ginpilit niya nga butungon ang lawas sini pabalik sa binit-baybay.

Wala sing pangkalibutanon ang iya anak nga nagbatang sa balas samtang nagatulok sa kahawaan. Ginhakwat ni Olayra ang iya anak kag ginpapungko, dayon niya ini nga ginhakos sang hugot. Nagatulolagay ang laway ni Olayra sa kakapoy. Nagsamo ang iya mga luha kag tubi sang dagat sa iya nawong.

Pagbalik nila sa ila balay, ginbukot nanday Olayra si Natalia sa isa ka hulot kag ginbatayan sing maayo agud indi makaguwaguwa. Nagliligad ang pila ka gab-i, samtang mahamuok ang katulugon ni mal-am Minang kag ni Natalia, ginkadtuan sila ni Olayra sa ila mga hulot. Mahinay niya nga ginhalukan ang mga ini sa agtang kag makadali nga ginpanghimutaran ang ila mga nawong. Dugaydugay naguwa sia sa ila balay suksok ang malaba kag puti nga panapton. Nagatiniil sia nga nagpanglakaton padulong sa daray-ahan.

Indi gid amo ka makasanag ang bulan sa hawaan sangsa mga nagliligad nga gab-i, apang nagahatag ini sang kahigayunan sa mga bituon nga mangin masanag kag magayon sa pag-igpat. Naglakat sia sa balas nga ginadapyahan sang balud. Sa isa ka pisok, nagtuhaw sa dagat ang bulawan nga barko nga nagaidlak. Hinali nga nagbagrong ini sa pagsugat sa iya. Samtang nagapalapit ang barko sa daray-ahan, nakita niya si Geraldo nga nagatindog sa pinakaibabaw nga panalgan. Nagatulok ini sa iya samtang may yuhom kag kalipay sa iya mga asul nga mata. Sa pagdungka sang barko sa daray-ahan, nagpanaog si Geraldo nga puno sang kakunyag. Ginsugat sia sini kag liwat sila nga nakapanglakaton sa balas nga ginahakos sang mga balud. Gin-alalayan sia sang maambong nga tamawo pasaka sa barko tubtub sa pinakaibabaw nga panalgan.

Nag-atubang si Geraldo kay Olayra dungan paghalad sini sang iya isa ka palad, paghagad sa kabuhi nga madugay na nga ginahatag sang maambong nga tamawo. Sa paghakos sang mga palad ni Olayra sa kamot ni Geraldo, amat-amat nga naghamis ang iya panit, nangin puro nga itum ang iya buhok, nagtadlong ang iya nagasiktot nga likod kag ang iya kaanyag sang iya pagkadalaga, lubos nga nagpanumbalik. Ang iya itum nga mga kalimutaw nangin asul, kaangay sa duag sang tubig sa dagat.

Nag-atubang sila sa lawod samtang nagahaksanay ang ila mga kamot. Ginhaklo ni Olayra ang mabugnaw nga dapya sang hangin. Amat-amat nga nagtawhay ang iya mabug-at nga dughan kag hunahuna. Ang iya kapung-aw sa madugay nga tinion, amat-amat nga ginahakos sang makagagahum nga paghigugma.

“Libuton naton ang kalibutan sakay ka dyang barko, akon Reyna,” mitlang sang maambong nga tamawo kay Olayra.

Amat-amat nga nagpalawod ang ila ginasakyan nga bulawan nga barko, tubtub nga nadula ini sa dughan sang dagat.

KATAPUSAN