Ang (Mga) Aragyan Pauli sa Antique

Tatlo ang mga aragyan halin sa Manila pauli sa amun sa Antique. Darwa halin sa airport sa Iloilo nga gasipak sa Tiolas sa Lawigan sa San Joaquin, ang urihi nga banwa kang probinsya kang Iloilo antes ang Antique. Isara halin sa pier sa Caticlan sa Malay, Aklan.

‘Tiolas is interesting,’ pensar ko kadya. Daw sangka pagginhawa it madalum, hay ang pag-abot rugya, patimaan nga na-surive ang zigzag kang bukid (pero hay wara gali dya sa kamalingking kang kurbada kang karsada pa-Baguio, ilabi na ang pa-Sagada), ang aragyan sa ibabaw, ang daan nga aragyan nga kadya duro nga mga bahin ang ginakid-an. Nagapondo ang bus pag-abot sa Tiolas. ‘Jingle time,’ hambal nanda sa pagpangihi. Te, ganaug kami nga mga pasahero (ilabi na kauna) sa pagpanuktok sa hilera ka mga tindera kag tindero kag andang tiyangge, sa posible nga paggamit ka andang CR.

Kilala man ang Tiolas sa anang mga bandi. Ang pagpondo rugya pagbakal bilang pasalubong. Amo man sa pagpamahaw kang puto, pag-inom kang softdrink, kag sa liwan kang kauna, pag-ilis kang tsinelas sa sapatos hay “dali gilang ang city.” Halin rugya, ang dire-diretso run nga patag kang karsada, ang pagdalagan kang sarakyan sa kabanwahanan kang Iloilo: San Joaquin-Miag-ao-Guimbal-Tigbaun-Oton-Villa-Molo, kag ang paradahan kang bus sa syudad. Kang wara pa ang mga mall, sa downtown sa kalye kang JM Basa ang pag-shopping. Nakabalik-balik ako sa Elsan’s kauna kaimaw si Nanay. Big time run kauna ang pagpamahaw sa Roberto’s.

Kadya sa pagpauli, pag-abot sa Tiolas, nagadulhog ang sarakyan sa karsada sa baybayun kang San Joaquin, diretso sa Anini-y, ang una nga banwa kang Antique, hasta sa amun sa Barasanan sa Dao, kadya Tobias Fornier. Kang pag-uli ko kadyang Agosto, sa pagpauli kag pabalik, nahambal ko sa kaugalingon nga na-inlove ako sa Lawigan. Ka lagtum kang mga tanum kag bukid. Sa idalum, ka siri kang asul kang tubig-baybay, kasinaw. Isut pa ang pamalay. Abaw, a, gaparangnamgo ako kang milyones para makabakal rugya kang lupa kag makapatindug kang resthouse kag maka-organic farming. Imbitahun ko gid kamo.:)

Mas lawid ko nga naagyan ang sa ibabaw sa bukid hay mas una gid man dya nasemento. Katung bata ako, dekada 80, espesyal nga okasyon ang pag-agto sa Iloilo. Alas dos sa aga gabugtaw run para sa broom, broom pasulud sa amun baryo kang bus halin sa banwa. Nakapa-Iloilo ako para mag-quiz bee kag magbuul kang acceleration test. Kun gusto mo kauna magbakal kang bag-o nga sapatos kag bayo, kinahanglan n’yo gid, n’yo pa, mag-agto sa Iloilo sa downtown. Sa Sam’s para sa sapatos. Hasta kang magkolehiyo ako, rugya sa bukid galubas ang bus kag shuttle van halin sa San Jose. Bangud isara lang ang bus sa banwa kag aga pa gahalin, kun tamad magbugtaw kag mabayaan, kinahanglan magsakay sa dyip pa-San Jose para sa shuttle van.

Te, grabe man panigal-ut kag panukduk ko kauna sa paradahan. Sa ‘tung mga tuig, ang Tiolas patimaan nga dali gilang kag makaabot run ako sa boarding house sa banwa kang Miag-ao. Kun gapauli man, ang kakunyag nga makapahuway sa balay. Bisan dali lang, malipatan ang mga urubrahun bilang estudyante. Sa duro man nga tion, ang kabug-at sa pagpamensar nga ang pag-uli nagakahulugan pagpangayo kang allowance kag aguy, sa diin lang gid man bul-un kang mga ginikanan.

Sa baybay run ako naga-agi kadya hay nami ang karsada kag pang-Instagram ang view, ang seascape. Pirme, eksayted ako nga mag-abot run sa boundary kang Anini-y. Rugya ang Punta Nasug, ang pinakataas nga tuktok sa Sur. Na-immortalize ko dya sa akun nobela nga Lumbay ng Dila. Pirme kami rugya nagaparigos sa anang baybay, imaw akun mga pakaisa, kag sanday Auntie Nena kag Uncle Primo. Istorya nanda, may kataw rugya kag mga tamawo, amo nga indi kami dapat magparayu hay hinali mabugno kami, pwede kami madura: indi run makabalik luwas lamang kun indi namun pagkan-un ang itum nga kan-un kag mga prutas nga ipakaun kanamun sa palasyo sa idalum kang dagat (kang matirawan ko ang black rice halin sa Sagada, abaw, ano kanamit! Mabalik ako sa Sagada kag mabakal ka sangka saku. Daw na-engkanto gid man ako).

Nanamian man ako maglubas sa Casay. Kang hayskul, may mga penpal ako rugya sa St. Therese. Ambay kun sa diin run sanda. Sa panahon kang Facebook, wara pa kami ka-reunion. Pagkatapos, ang Iba, diin may tiyo kami nga rugya nakapangasawa, kag nakabisita man ako rugya katu. Antes ang banwa kang Anini-y, ang Siraan Hot Spring kag Nogas Island nga sangka marine sactuary. Kang bakasyon kang Mayo, gindara ko sanday Nanay kag Tatay rugya. Buhay ruman akun panghagad sa pira ka mga klasmeyt sa hayskul nga maagto kami sa Nogas, pero hasta kadya wara gihapon, hay indi magsaktuanay amun iskedyul kang pagbakasyon. Buhay run ‘tu, kolehiyo pa ako, ang akun urihi nga paglapak rugya, pero siri pa gihapon kanakun ang natabo: gamay lang ako malumus.

Nagsunod ako sa darwa ka pamilya nga nag-picnic rugya sa Nogas. Close ko ang sangka pamilya. Ang isara, good friend nanda. Mga foreigner. Ay, nawili kami ka langoy-langoy. Sagad sanda. Hasta sa kapa-kapa lang takun. Ginpahuram nanda ako kang goggle, first time ko tu maggamit, kag nami gid man gali. Te, nawili ako maglantaw sa mga gagmay nga isda kag korales sa idalum, rapit sa akun mga kahig, gapalibot, kag nawili ako. Nakaabot ako sa dalum-dalum kag nag-panic kang indi run maabot ka akun mga kahig ang baras sa idalum. Nagkapa-kapa ako kag nagpungha-pungha nga nanawag kang tabang! Naglangoy sanda e paagto kanakun, hasta maumpuwan ako sa akun kulba, kag wara namun tu ginsugid sa mga mal-am para wara it kara nga mabatian ukun ano pa man.

Hasta kadya indi ako kamaan maglangoy.

Anyway, lampas rugya, ang bantog nga daan nga simbahan kang Anini-y kang parokya kang San Juan de Nepumuceno, isara sa mga napatindug kang mga pari nga Agustino katung panahon kang mga Kastila.

Halin sa karsadahun, makita man ang Bukid Aliwliw. Nasaka ko dya katu kang hayskul, kang mamiesta kami sa amun mga boardmate nga rugya rapit nagauli. Sa amun balay, atubang gid namun dya ang Aliwliw. Katung bata ako, duro ang istorya parte sa Aliwliw bilang kampo kang mga Kano. Wara ko gid dya katu naintindihan (kag bisan hasta kadya, wara pa gid man ako kapamangkot sa mga mal-am kun ano gid bala dya katu. Pero sa akun paghangup, nagamit bid man nga radar kang mga Kano bilang ally natun sa Pasipiko, sa pagbantay kag pag-espiya sa mga kontra). Kadya, cellsite kang Globe.

Pasulud sa Dao, nanamian ako kang labug kang baybay kag karsada antes magtamwa sa Punta Hagdan Beach Resort. Amo dya ang ginapabugal ka amun banwa. Puti dya kauna kang bata kami. Rugya kami gatumpok kun tag-irinit. Rugya man ang duro nga mga reunion kag kadya, kasal kag bisan ano lang nga okasyon, pati mga training kag seminar. Lampas rugya, kadya may Villa Feliza, sangka mountain resort. Kisra pa lang ako nakasaka rugya. Lawid gawa nga paranawun. Kun nagapaniwang ikaw, mayad gid. Siguro, hungdun ko ruman sa sunod nga pag-uli.

Antes magsulud sa barangay Pacencia, kilala man nga Taguimtim, may baybay Banban. Nami ang daray-ahan, ilabi na para sa sunset viewing. Pero hay halin kang isarang tuig, nagaliso pabukid ukun tadlong sa aragyan ang akun panuruk kun maglubas run rugya. Kang Paskwa kang 2012, darwa ka soltero ang nalumus rugya nga taga-amun. Ang isara, hinablos ko sa pakaisa.

Nanamian ako sa taramnanan kang Pacencia. Antes ang gasolinahan, ang kumbento, ang simbahan kag ang Dao Catholic High School, may nagatindug run rugya nga mga restawran. Nami. Pero nasubuan takun. Hay halimbawa dya kang nagakatabo nga conversion kang atun mga taramnan, lupa sa pagpanguma, paagto sa komersyal (bilding ukun istruktura para sa negosyo) kag residential. Maabot ang adlaw nga wara run it parangumahan, ukun gamay gilang, kag baklun run natun ang bugas sa mas mahal nga presyo, pati ang mga laswa kag duro pa nga iba nga kadya, matanum sa lagwerta kun indi man mabakal kang barato pa sa tindahan (Sa tuod lang, kadyang mga adlaw, batyagan run gid natun ang pagmahal kang tanan nga baraklun, bisan mga dahon kang balunggay kag tagabang).

Ang pag-uli sa balay pag-agi sa mayor nga karsada kang banwa, hasta sa public market, diretso-liko antes ang ospital, kag dire-diretso run lubas sa kabarangayan nga sa magtimbang nga bahin, taramnanan. Hasta may tatlo ka liko kag makasulud sa amun baryo, ang Barasanan A (may B kag C).

Kadyang mga adlaw, gapasalamat ako nga taga-bukid ako. Makapasikungkung ako sa balay. Indi lagi-lagi maagtunan. Hurungdun ang pagbisita sa amun. Far from the madding crowd, kun sa expression pa. Kag bangud may signal man, maka-internet man ako kun nagauli. May cable tv man. Pero hay rayu sa rumbaanay ka mga sarakyan. May dyip nga nagasulod kada alas otso, diretso pa-San Jose. Bisan ano oras ruman kadya pwede makapa-banwa, diretso sa Iloilo, bangud sa pag-uso kang habal-habal. Indi ka run kinahanglan maghulat kun san-o mabuta ang traysikul.

Pero budlay man ang kabuhi sa uma. Mayad lang gid man kun nagabakasyon ikaw para magpahuway-huway, kag may dara nga kwarta. Budlay ang kwarta kun wara it nagaabot halin sa mga taga-Manila ukon abroad. Buhay ang kwarta sa lupa. Kag mayad lang ria kun inyo gid ang lupa, lapad, kag may kapital sa binhi-abono-pagpa-obra hasta sa pag-ani kag pagguyod paagto sa inyong bodega.

Bisan ang mga laswa, sa tindahan mo run kadya mabakal. Talagsa ka gid lang makabakal halin sa mga produkto kang mga kaingud. Sa kaiwat bangud kumpara sa Norte, talagsa tamun ginauran sa Sur. Wara tamun it ragkul nga suba, ukun lasang/talon diin gailig ang tubig paagto sa amun taramnanan. Magasto ang magpatubig. Luwas pa rugya, sa diin run ang mga daraga kag soltero kang uma; ang atun mga dalaga kag binatang bukid? Pagkatapos kang hayskul, kun indi maka-kolehiyo sa San Jose, sa Sibalom, sa Iloilo, gapa-Manila ukun gatiraw ka swerte sa iba pa nga lugar sa pungsod kag sa guwa.

Kang Disyembre ka isarang tuig pag-uli ko, naglagaw kami ni Tatay sa ginatawag namun nga Igtuba. Lampas dya kang suba, kag taramnanan pataas, hasta sa turukladun nga banglid nga gadara kanamun sa sangka patag sa ibabaw diin duro ang mga puno kang lumboy kag iba pa nga nagapamunga kag tag-as nga mga hilamon. Akun run dyang lupa rugya. Gahandum ako nga i-develop. Aguy, kinahanglan ko kang milyones. Kinahanglan magpasaka kang tubig. Bisan pahawan pa lang sa mga hilamon kag mga indi masyado mapuslan nga mga tanum, inadlaw ang abuton. Daw buhay pa ako kag liwan makauli para tuod manguma. Te kadya ang amun tana pagpanguma, para lang e kanamun nga magpamilya, ang ginatawag nga from farm-to-table project, kag ginapadar-an nanda ako sa Manila paagi sa RORO.

Dyang RORO (roll on/roll off), may rugya gid sa amun banwa nga nagahalin nga bus, ang Dimple Star. Nakasakay man ako rugya kag sa paglatas na kadya kang karsadahun halin sa Sur pa-Norte hasta sa Caticlan, mahambal ko nga kanami gid ka atun probinsya. Amo nga kadya kun may sangka butang man nga makapahibi kanakun, amo dya ang pagbasa ka mga binalaybay kag sugidanun sa Kinaray-a kag parte sa probinsya, kag pagpamati kang OKM (Original Kinaray-a Music).