Ulubrahon ni Norman T. Darap

Tagdaug sang Ikaduha nga Padya sa 2013 Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature, Maikling Kuwento-Hiligaynon

“Unto” ang titulo kang una nga versyon nga ginpasa para sa writing fellowship sa IYAS Writers Workshop sa University of St. La Salle sa Bacolod City. Sia man ang tagdaug subong sang Una nga Padya sa One-Act Play sa Hiligaynon sa IYAS Literary Prize nga isponsor sang University of St. La Salle kag National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Rugya man ang iba pa nga sinulatan ni Norman: “Bangkil”, “Paranawon sa Kahapon” , “Abril kag Mayo:” Mga Binalaybay Pang-bata” kag “Tamarora:” Papel sa TABOAN 2013.

ANG KABASKOG SANG HUYOP sang hangin sa buklod kasubong sang pagginhawa kag pagkahapo ni Budak sa sobra niya kakapoy. Ginhawa niya lang lagas sang kada hangin nga gaguwa sulod sa iya ilong kag baba. Dugangan pa kay tulukladon ang alagyan kag may bitbit sia nga duha ka dako nga bag. Sa iya atubangan si ‘Nang Juana nga may ginabitbit nga alat kag sangka sulo nga ila ginagamit para makita ang alagyan nga nadulman sang kasisidmon kag sang mga dalagko nga kahoy.

Hinali lang nga nag-atubang ang tigulang kay Budak. “Dali-dalion naton ang paglakat kay dugaydugay mabudlayan na kita nga tultulon ang alagyan kon mangin tama na kadulom ang palibot.”

“Huo, ‘Nang,” mahinay nga sabat ni Budak. “Pasensyaha lang ako, ‘Nang. Masobra na abi lima ka tuig nga wala ako makapauli diri,” dugang pa niya.

Pagpanaog ni Budak kagina sa dyip, aksidente nga nakita niya si ‘Nang Juana sa baryo nga nagalibod sang mga turulan-on. Pakaduha sang iya Amay ang tigulang kag sa isa lang ka sityo natukod ang ila mga balay. Ginhulat na lang ni Budak nga maubos ang mga ginabaligya sang tigulang agod may maupod sia sa iya pagpauli.

Pagkaligad sang pila ka minutos, nakalab-ot sila sa putuk-putokan sang buklod. Daw malipong sa kakapoy si Budak apang nabuslan ini sang kalipay sang makita niya ang baryo Igdampog, kon diin sia kagina nagpanaog sa dyip halin sa syudad sang Iloilo. Daw ginhuyop ang iya kakapoy sang makita niya ang ila malapad nga baryo sa malayo. Nahidlaw gid sia sa maanyag nga lalantawon kasubong sang mga suga sa baryo nga daw mga bituon sa duta. Nadumduman niya nga amu sini ang makasami niya nga makita kon maabtan sia sang kagab-ihon sa pagpauli halin sa ila eskwelahan sang sa elementarya pa lamang sia. Mas nagdamo pa gid ang mga bituon sa duta sa iya pagtan-aw pagkaligad sang masulusobra lima ka tuig. Pati ang malamig nga dapya sang hangin, ang daw gadala sa iya pabalik sa mga nagliligad.

ANTIS sia magtrese anyos kag makagradwar sa elementarya, nagkuha sia sang entrance examination para sa scholarship nga ginahatag sang mga madre sa Cebu. Tungod maalam man si Budak kag naggradwar nga salutatorian sang ila klase, isa sia sa mga maswerte nga nakaeskwela sa Sisters of Mary, Girls Town sa Talisay City, Cebu. Indi tani magpasugot ang iya iloy nga sa malayo niya patigayunon ang pag-eskwela, apang bangod sa ila kapigaduhon, napilitan man ang iya mga ginikanan nga palakton sia. Indi man nila gusto nga mangin mangunguma lang si Budak katulad sang iya duha ka mga magulang nga lalaki nga wala makapatigayon sang ila pag-eskwela sa hayskul. Sa Cebu, apat ka tuig sia nga naghimakas sa pagtuon kag gin-agwanta ang kahidlaw sang pagkapahilayo sa iya mga ginikanan kag utod. Sa iya pagkagradwar sa hayskul, wala sia dayon makapauli sa Iloilo kay nag-ubra anay sia sa pabrika sang mga bayo sa pagpatigayon man sang mga madre sa gintapusan niya nga eskwelahan.

Masobra man isa ka tuig nga nag-ubra sia sa pabrika. Sa apat niya ka tuig nga pag-eskwela sa Cebu, makalaka lang gid sia makakilala sang mga lalaki. Masami lang sila nga ginabukot sa sulod ila eskwelahan kag dormitoryo. Sang nakagradwar sia kag nag-ubra sa pabrika, madamo sia sing nakilala nga mga lalaki. Madasig sia nga naghigugma nga wala man lang niya ginpaminsar sing maayo kon ano ang madangtan sang iya balatyagon. Ang iya paghigugma sa pangidaron nga disesyete anyos, naghatag sa iya sang malip-ot nga kalipayan kag temprano nga kapaslawan.

Malaanghel ang iya nga nawong, mahamis kag medyo hilom ang iya panit nga masami ginadayaw sang ila mga paryente kada magbisita ang mga ini sa ila balay sadto. Masami nila ginahambal nga damo nga lalaki ang maluyag sa iya kon magdalaga na sia. Ang mga mahuloy nga mata ni Budak nga ginpanubli niya kuno sa iya lola Angelina, ang pinasahi kompara sa iya duha ka mga magulang nga lalaki. Ang iya maniwang nga panglawason, malaba nga mga batiis, kag malahawak nga itom nga buhok nga masami niya ginapahidan sang duga sang lahin nga niyog kada magpaligo sia sa sapa kauna ang nagapadugang sa iya katahom.

Pagkatapos sang iya kontrata sa pabrika, nagdesisyon si Budak nga magpauli sa ila sityo, sa banwa sang Tubungan sa Iloilo. Bisan wala sia makahibalo kon mangin ano ang iya kabuhi sa pagpauli, ginpili niya nga atubangon ang tanan bitbit ang kahidlaw kag kahadlok sa iya mga ginikanan. Pagkatapos magpahuway sang pila ka minutos sa ibabaw sang buklod, liwat nga nagpanglakaton sila ni ‘Nang Juana. Apang subong, ang ila lalakton indi na amo ka makapoy tungod durulugon na ang alagyan. Nag-agi sila sa kilid sang banglid kag lutakon nga kahon.

Sang malapit na sila sa ila sityo, may nalabyan sila nga sapa. Didto, nagdulog anay sila sing makadali agod makapahuway. Ginhugasan ni Budak ang iya tsinelas nga nakapulan sang lutak halin sa mga gin-agyan nga kahon. Gintusmog niya man ang iya mga tiil bisan nagapalanakit sa kaalay tungod nagapalangatol ini sa sag-id sa mga girok sang hilamon sa alagyan. Ang kalamig sang tubig naglatay kag nagsaka sa iya mga kaugatan apang indi masarangan sang kabugnaw nga kuhaon ang pagkauhaw sang iya balatyagon. Bisan nabatyagan pa niya ang ilig sang tubig sa iya mga dapa-dapa, wala man gihapon nasarangan nga anuron sing makadali lang ang kapaslawan nga iya ginabatyag. Nagpungko sia sa isa ka dako nga bato kag ginhapulas niya ang iya tiyan. Nag-umpisa nga matululo ang iya mga luha kasubong sang tubig sa sining sapa, wala nagakahubsan bisan sa tag-ilinit. Bisan tulo-tulo may gailig gid. Daw mga pagtilaw nga wala gakahubsan.

Mga alas siyete na sang gab-i sang makalab-ot sila sa balay ni ‘Nang Juana. Gin-agda pa sia sang tigulang nga maghapit anay sing makadali agod makapanyapon apang nagpamaribad ini nga didto na lang sia makaon sa ila balay. Ginhatag sa iya sang tigulang ang sulo nga ginauyatan kag isa ka gamay nga plastik bag nga may sulod nga uga.

“Budak, maghalong ka sa imo pagpauli sa inyo balay. Sa masobra lima ka tuig, wala ka man lang nakahibalo kon ano ang mga nagkalatabo diri,” nagakabalaka nga pamilinbilin sang tigulang.

“Ngaa man, ‘Nang haw? Nagkalatiphag na gid bala ang mga alagyan kag banglid diri? Nagakabalaka ka gid nga magtalang ako? Sus! Diri man lang sa malapit nga buklod ang balay namon.” Gangisi nga sabat ni Budak.

Apang wala na sing may ginsabat pa ang tigulang. Gintulok lang niya sing may pagkabalaka ang nawong sang bata. Gilayon nga nag-untat ngisi si Budak sa hitsura sang tigulang. Ginsulod na lang niya sa iya bag ang ginhatag sang tigulang kag nagpasalamat. Ginhatagan niya man si ‘Nang Juana sang apat ka bilog nga sardinas halin sa mga ginpamakal niya kagina sa syudad.

Nagpadayon si Budak sa pagpanglakaton kag sang balikdon niya ang balay sang tigulang, nakita niya ang tama kagabok nga mga dingding kag haligi sang balay. Sa lima ka tuig, wala gid sing may nagbag-o sa balay nga nahuman sa kawayan. May isa lang ka kingki nga nakatungtong sa kilid sang bintana nga amo man ang nagahatag sang kasanag sa bilog nga balay. Ang sitwasyon sang pangabuhi sang tigulang nagpaluya kag nagpadugang kasubo sa iya. Apang nagalibog man ang iya pamensaron kon ano ang buot silingon sang tigulang. Ngaa ka seryoso sang paghambal sini nga maghalong sia sa pagpauli sa ila balay.

Matapos niya lakton ang lima ka kahon kag magtuklad sa isa ka buklod, nakalab-ot gid man sia sa ila balay. Una niya nga nakita ang iya iloy nga ara sa ugsaran sang balay kag ginadabok ang mga laya nga dahon. Hinali sia nga nag-untat sa paglakat tungod wala sia makahibalo kon paano niya bugnuhon ang iya iloy. Sang natalupangdan sia sang iya iloy, hinali lang ini nga nagsinggit kag ginbuy-an ang silhig nga ugat nga iya ginauyatan.

“Budak, anak ko, ikaw gid man bala ina?” Ang pamangkot sang iya iloy samtang nagalakat palapit sa iya.

Apang daw nalansang si Budak sa iya ginatindugan kag ang nagapalangluya sini nga mga mata ang nagsumalang sa iya iloy.
Nagkabod sa iya sang hugot ang iya nanay. “Salamat sa Dios, nakapauli ka na gid man. Madugay ka na namon nga ginakabalak-an.”
Wala gihapon sing may ginhambal si Budak. Ginbuy-an niya lang ang iya duha ka bag kag nagkabod man sa iya iloy. Ginkuha sang iya iloy ang duha niya ka bag kag gin-alalayan sia sini pasaka sa ila balay. Halin sa balkonahe tubtob sa ganhaan sang ila puluy-an, wala gid sing may naguwa nga tinaga sa baba ni Budak.

“Ti, Anak, maayo man ang biyahe?” Mahinay nga pamangkot sang iya iloy.

Wala gihapon nagsabat si Budak. Naghipos lang sia kag maluya nga nagtulok sa salog sang ila balay.

“Ngaa kahipos gid sa imo? Nakapoy ka gid bala sa biyahe?” Dugang sang iya iloy.

Landong sang isa ka masubo nga yuhom ang nag-agi sa iya nawong sang magtulok sia sa iya iloy. Nagtindog sia kag ginbukad ang iya bag. Gilayon niya nga ginhatag sa iloy ang plastik nga may sulod uga, mga de latas, kag mga tinapay nga iya ginpamakal kagina sa syudad.
Sang nagaluto na sang panyapon ang iya iloy, ginpangita niya ang iya amay kag duha ka mga magulang nga lalaki. Apang nagpanuba lang ang mga ini sa balay sa iraya kag magapauli man kuno dugaydugay suno sa iya iloy. Sulhay nga nagakaon sang panyapon si Budak sa kusina nga ginasugaan sang isa ka kingki sang hinali lang nagpamangkot ang iya iloy kon nangin maayo man ang iya pag-eskwela kag pag-ubra sa Cebu. Nag-untat timo sang kan-on si Budak. Nagpisngo-pisngo sia nga nag-atubang sa iya iloy tubtob magtululo ang iya mga luha.

“Anak, naano ka? May malain bala sa akon ginhambal?” Nakibot nga pamangkot sang iya iloy.

“’Nay, may isugid ako sa imo,” samtang ginatulontulon niya ang iya mga luha.

“Ha! Ano ina, anak ko?”

“’Nay, indi ka lang tani mangakig. Apang ‘Nay, nagabusong ako. Apat na ka bulan.”

Gilayon nga naghipos ang iya nga iloy kag madugay nga nagtulok sa kingki sa tunga sang lamesa.

“’Nay, tani mapatawad ninyo ako ni Tatay,” nagapakitluoy nga tingog ni Budak.

Mahinay nga nagliso sa iya ang nawong sang iya iloy. “Ti, kon amo, sa diin na ang amay sang imo bata?” Akig nga pagpamangkot sang iloy.

“K’wan, ‘Nay, didto pa sia subong sa Cebu. Nagkilalahanay kami sa pabrika nga gin-ubrahan ko. Hambal niya sa akon maapas lang sia diri sa masunod nga bulan. Alang-alang gid abi nga maupdan niya ako sa pagpauli diri kay wala pa natapos ang iya kontrata sa pabrika.”

“Ngaa nagpati ka man sa iya? Baw ah! Wala ka gid sing kabalaslan sa amon. Mas maayo pa nga wala ka na lang nagpauli diri kon dugangan mo pa gid ang amon problema. Ngaa haw? Nabal-an sang bana mo kon diin nga putok-putokan sang bukid diri sa Iloilo ang balay naton?”

“’Nay, indi ko pa sia bana, nobyo ko pa lang sia,” mahinay nga sabat ni Budak.

Gilayon nga naghipos ang iya iloy. Nagginhawa ini sing madalom kag ginbayaan ang iya sinamo samtang nabilin sa lamesa si Budak sa tubangan sang gaamat-amat kiraw nga kingki.

Nagapanghugas sang mga pinggan si Budak sa ibabaw sang baringkahan sang makibot sia sang may nagrinungkadol sa sulod sang bodega sa tupad sang tambi. Ginbayaan niya ang mga hulugasan kag magdalagan sa tubangan sang bodega. Ang nagarinungkadol nga gahud, nabuslan sang nagaralampos nga sipa kag sumbag sa dingding kag salog. Sa pagbukas ni Budak sang puwertahan, nag-atubang sa iya ang iya ‘Nong Bugol- ang subang sa ila tatlo nga mag-ulutod. Nagapos ang iya hawak sang pisi nga nahigot sa haligi sang bodega. Nagtulok sa iya ang iya magulang kag gilayon man nga nagkuba-kuba ang iya dughan sa kakibot. Ang mga mata sang iya magulang nagapalamula kag nagamudlo sa iya. Nagatululo ang iya laway sa iya nga dughan, daw kasubong sini ang isa ka ido nga nagbuang. Nagasuksok lang ang iya magulang sang puroy nga asul kag wala ini sing bayo. Nagawaras ini kag ginapilit nga makabuhi sa pagkabangot. Daw masiyagit si Budak sa iya nakita apang gintakpan niya ang iya baba sang iya mga kamot samtang nagatulo ang iya luha sa kaluoy kag kahadlok. Palapitan niya kon tani ang iya magulang sang hinali lang nagtuhaw ang ila iloy kag ginbutong sia sini paguwa sa bodega.

“Ay, yawa! Indi ka gid magpalapit sa magulang mo kay masumbagan ka lang!” Singgit sang iya iloy. “Sa liwat gani, indi ka gid magsulod dira. Wala ka man lang nagpulupamangkot sa akon. Bilog daan ang bulan subong. Ginaabot ang magulang mo!” Pangakig sang iya iloy samtang ginalagas sini ang iya pangginhawa.

“’Nay, ngaa nag-amo sina si ‘Nong Bugol? Ano ang natabo sa iya?” Nagakurog nga pagpamangkot ni Budak.

Naghipos lang ang iya Iloy. Gin-uyatan sini ang iya natuo nga kamot kag gin-agda sia sini pakadto sa ganhaan sang ila balay sa atubangan sang altar. Upod sila nga nagpangamuyo kag pagkatapos sini ginsaysay sa iya sang iloy kon ano ang nagkalatabo sa ila sa masobra lima ka tuig nga wala sia makapauli. Nahibal-an ni Budak nga ang iya ‘Nong Bugol, natabuan kuno sang ginpanghawanan kag ginpanabas niya ang mga galagmayan nga puno sang lunok sa tupad sang sapa malapit sa bubon nga ginakuhaan nila sang ilimnon. Nasalapay kuno sang iya magulang ang mga nagatinir nga tamawo sa sapa. Mariit kuno ang sapa. Alagyan kuno sang mga tamawo ang mga puno sa kilid sang sapa. Ang iya ‘Nong Bugol masami nga ginaabot kon gab-i, ilabi na gid kon bilog kag masanag ang bulan. Antis abuton ang iya magulang, ginahigot na nila ini sa sulod sang bodega agod indi makapalagyo kag makapanakit sang iban nga tawo. Kon sa adlaw gani, maayo man kuno maghulag kag mag-istorya ang iya magulang. Apang kon gab-i nga ginaabot ini, ginakuha sini ang binangon sa ila kusina kag magdalagan sa kakahuyan sa ubos sang ila balay. Isa ka beses sa isa ka bulan, nagakadto sa ila balay ang ila paryente nga babaylan agod maghiwat sang ulubrahon nga magapayo ang iya magulang.

Indi makatulog si Budak. Dugaydugay sia nga nagalisoliso sa iya hiligdaan. Daw bata gamay sia nga ginaliwasa sa pagtulog. Indi niya masarangan dal-on sa pagtulog ang iya nga mga problema.

Mataas na ang sirak sang adlaw sang namurag-muragan si Budak kag magbangon. Sang magkadto sia sa kusina, nakit-an niya ang iya Amay kag ang ikaduha nga magulang nga si Bito. Nagapanghimos sila sang pagkaon kag ginahimulbulan ang duha ka manok. Naurungan ang iya amay kag magulang sang makita sia sini. Nagbalos man sang kalinong si Budak samtang nagatulok sa ila nga may kahuya sa iya nawong. Ginhapulas ni Budak ang iya tiyan kag nagyuhom sa ila. Nagbalos man sang yuhom ang iya Amay kag ‘Nong Bito. Nagtindog ang mga ini kag nagpalapit sa iya upod sa paghakos sang hugot. Nahidlaw gid sila kay Budak sa masulusobra lima na ka tuig nga wala sia makapauli. Nagpungko sila nga tatlo kag nagsugilanon sang makadali.

Ginpamangkot ni Budak ang ila Amay kon ngaa masako sila pagpanghimos sang pagkaon. Sa hunahuna ni Budak, magahiwat ang iya pamilya sang pagtililipon, isa ka pagpasalamat sa iya pagpauli. Apang wala sia dayon ginpat-ud sang iya amay kag magulang. Naghipos lang ang mga ini. Para gali sa hilikuton sang iya ‘Nong Bugol ang mga rulutuon nga pagkaon. Sa masobra anum na ka bulan, sa kada una nga biyernes sang bulan, may ulubrahon nga pamaagi sang pagpamulong sang babaylan ang ginabuhat para sa iya magulang.

Sa pagdungaw ni Budak sa sagwa sang tambi, nakit-an niya ang iloy sa kilid sang balay nga nagaluto sang mga kalan-on para sa ulubrahon sang iya magulang. Nagpanaog sia halin sa tambi kag nagpalapit sa iya iloy. Buligan niya kon tani ang iloy sa pagluto apang gintulok lang sia sini sing masakit.

“Pahimuyong ka na lang, Budak. Basi mapaso ka pa sa mga ginaluto ko,” nagasunggod nga pagsaway sang iya iloy.

Wala na sia nagsabat pa. Naghipos na lang sia kag nagpanilag-kilag sa iya palibot. Nakit-an niya ang iya ‘Nong Bugol nga nagapungko kag nagasandig sa dako nga puno sang lunok sa kilid sang ila balay. Mahinay niya nga ginpalapitan ang iya magulang apang nakabatyag sia sing kahadlok bangod matin-aw niya nga nadumduman ang hitsura sini samtang nagawaras kagab-i. Matawhay sia nga nakapungko sa tupad sang iya magulang.

“’Nong, nadumduman mo pa ako?” Hutik niya sa magulang.

Nagtulok lang sa iya sang makadali si Bugol nga daw galupad-lupad ang pamensaron.

“Huo, e! Manghod ta ‘kaw,” daw bata-bata nga pagsabat sang iya magulang.

Nagyuhom si Budak kag maghakos sa iya magulang. Mahugot nga paghakos apang hinali lang sini nga ginwaslik ang iya mga butkon.

“Gapangkuga ka ‘ya haw?” May kaugot nga paghambal sang iya magulang.

Sa pagkakibot, gilayon sia nga nagtindog. Nahadlok sia nga basi abuton naman ang iya magulang. Ginhapulas niya ang iya tiyan kag magginhawa sang madalom. Nagkadto sia liwat sa iya iloy nga nagaluto sa kilid sang balay.

“’Nay, untati na ninyo ang wala pulos nga hilikuton para kay ‘Nong Bugol. Tan-awa bala, wala man gaayo ang iya pamensaron,” pagkabalaka ni Budak.

“Kon amo, maano na lang kami bay? Tulukon na lang namon ang magulang mo nga daw sobra pa sa nagbuang nga ido kon abuton? Wala ka diri sing pila ka tuig kag wala ka kabalo kon ano ang naagyan namon samtang nagamasakit ang imo magulang. Wala mo maagyan nga sipaon, sumbagon kag lagson sang binangon. Husto lang kami nga magtulok kag maghibi-hibi kon gapuson namon ang imo magulang!” Galalapaw nga tingog sang iya iloy samtang daw matulo ang luha.

“Indi, ‘Nay, ah! Buot ko silingon, gusto ko lang kon tani nga dal-on naton sa doktor si ‘Nong Bugol. Didto mahatagan sia sang eksakto nga bulong.”

“Yawa nga bulong ina! Paano mabulong sang doktor ang magulang mo kay natabuan sia dira sa sapa. Mahusik lang kita sang kwarta kon dal-on naton sa doktor ang magulang mo.”

“’Nay, basi nagsala kamo. Wala ako nagapati nga natabuan si ‘Nong Bugol. Kon mariit ang sapa, kon mariit ang mga lunok sa tupad sang sapa kag kon nakapanghalit gid man sia sa mga tamawo, tani dugay na sia nga nag-ayo sa pila ka beses niyo nga paghiwat sang ulubrahon sa babaylan,” aha ni Budak.

“Ay, yawa! Ngaa mas nakahibalo ka pa sa amon haw? Ikaw da gani ang wala sing kabalaslan sa amon. Kon may dapat ipatan-aw sa doktor, ikaw ina, Budak, indi ang magulang mo! Ngaa ikaw haw? Sang nagkadto ka sa Cebu, wala ka natabuan didto? Mas mariit didto. Sa lima ka tuig nga nadula ka, ginkuha ka man sang mga tamawo sa amon kay sa pagbalik mo diri, may lain ka na nga dala!” Singgit sang iya iloy samtang nagapalamula sini ang iya guya.

Hinali nga gin-uyatan sang Iloy ang tiyan ni Budak. “Ini, ano ining sulod sang imo tiyan? Ini gapatimaan nga natabuan ka man sa masiok nga syudad. Damo ka man sing nasalapay nga tamawo didto. Amo ina nga ang Amay sang sining bata mo, wala gid nagpakita kag indi namon makita. Wala ka gid naghalong sa syudad, Budak.”

Wala sia nakasabat sa mga matalom nga tinaga sang iya Iloy nga nagbuno sa iya dughan. Daw gindusak sang sundang ang iya dughan sa iya pamatyagan. Pagtangla niya sa ibabaw sang tambi, nakit-an niya ang iya amay kag ‘Nong Bito nga nagatulok sa iya sing may kaakig. Daw masalop sa kahuya si Budak. Ginwaslik niya ang kamot sang iya Iloy nga nakauyat sa iya tiyan kag magtalikod. Ginhapulas niya ang iya tiyan kag nag-umpisa nga magtululo ang iya mga luha sa iya kada tikang sa yab-ukon nga duta. Samtang galakat sia padulong sa pihak nga bahin sang ila balay, matunog niya nga mabatian ang mga paglalampos kag pagbululuka sang mga botelya sang langgaw nga ginapanghaboy sang iya Amay sa dingding sang ila kusina. Ginatulon-tulon ni Budak ang iya mga luha samtang galakat palayo sa iya Iloy kag nagaabusar nga Amay tungod sa kaakig.

Wala magpalayo si Budak. Nagpungko sia sa idalom sang punu sang lumboy sa ugsaran sang ila balay. Nagpahimuyong sia sa handong sang puno tubtob nag-untat sia sa paghilibion. Sa indi lang madugay, nakit-an niya ang pag-alabot sang ila mga paryente kaupod si ‘Nang Juana kag ang babaylan. Samtang nagalakat ang ila mga paryente pakadto sa kilid sang balay, nagtulukay sila ni ‘Nang Juana. Ang mga mata sang tigulang sang nagligad nga gab-i nga may pagkabalaka nabuslan sang kasubo kag kaluoy. Naurungan si Budak sa pagtulok sa ila mga kaparyentehan tubtob nga ginpiyong niya ang iya mga mata kag magsandig sa lawas sang lumboy.

Nadumduman niya sang una, ang ila paryente nga babaylan ang masami nila nga ginakadtuan kon may isa sa ila nga nagamasakit tungod kuno sa usog, nabugnuhan, natuyawan, natabuan, nakasalapay sa mariit nga lugar, ukon gin-aswang. Daw kadasig lang sang mga tinuig. Nag-ubanon na gid ang tanan nga buhok sang ila paryente nga babaylan.

Nagtililipon ang iya pamilya kag kaparyentehan sa sagwa sang ila balay agod magtan-aw sa ulubrahon. Ginhumlad sang babaylan ang apat ka malagpad nga dahon sang saging sa duta malapit sa puno sang lunok kon diin nagasikungkong si Bugol. Ginpangtungtongan sang nanari-sari nga mga pagkaon ang dahon sang saging. May buhi nga manok nga nahigot ang mga tiil, mga alupi, ibos, mga prutas, sinabawan nga manok kag nanari-sari nga mga dahon. Mga halad kuno ang ini sa mga tamawo agod mapatawad na nila ang indi hungod nga pagpanabas ni Bugol sang mga puno sang lunok sa kilid sang sapa. Ulihi nga ginbutang sa tunga sang ulubrahon ang gamay nga taklob sang kaldero nga nasudlan sang nagabaga nga uling. Ginbitbit sang babaylan ang taklob sang kaldero, ginbutangan sang apog nga nagpausbong sang maisog nga baho halin sa aso. Nagkutibkutib ang mga bibig sini sang indi maintindihan nga palangadion samtang nagalibot sia sa mga pagkaon. Ginkuha sang babaylan ang isa ka buhi nga manok kag magpalapit kay Bugol. Ginhikap-hikap sini ang lawas sang manok samtang sige sa iya panambiton sang palangadion kaupod sa nagalalapta ang maisog nga baho nga dala sang aso.

Dugaydugay, ginkuha sang babaylan ang garab nga nahigot sa iya hawak. Ginbayaw niya ang manok kag gingurot sini ang liog. Gilayon nga nagpuswak ang dugo sang manok kag ginpatulo niya ini sa ulo ni Bugol. Palibot man sini nga ginpatuluan pati ang mga pagkaon sa ulubrahon tubtob sa puno sang lunok. Ara lang sa kilid sang ila balay si Budak nga mahipos sa pagtan-aw sa ulubrahon apang amat-amat nga naglaw-ay ang iya pamatyag. Daw masuka sia sa nagalalapta nga maisog nga baho sang aso. Mas nadugangan gid ang kalaw-ay sang iya pamatyag sang gingurot sang babaylan ang liog sang manok kag ginpatulo ang dugo sa ila palibot. Nanibag-o sia sa mga nakita bangod madugay na sia nga wala makatan-aw sang kaangay sini nga hilikuton. Daw masuka sia kag daw ginaipit ang sulod sang iya ulo. Sang makit-an sia sang iya iloy nga galaw-ay ang iya pamatyag, ginsinggitan sia sini nga magpahilayo sa ulubrahon kay malain sa iya kahimtangan. Dali-dali nga nagsaka si Budak sa ila balay kag nagsulod sa isa ka hulot. Tungod tama kalain sang iya nabatyagan, nagbatang sia dayon sa katre tubtob sia nga matulugan.

Sa iya pagbugtaw, nahimutaran niya nga tama na kadulom sang palibot. Nakabatyag sia sang pagpalanakit sang lawas kag pagkauhaw. Bisan daw matumba pa sia, ginpilit niya nga magbangon kag magkadto sa kusina agod mag-inom sang tubig. Pagkatapos niya mag-inom sang tubig, liwat niya nga ginhapulas ang iya tiyan. Subong, nakabatyag sia sang kalipay kag pagpalangga sa lapsag sa iya taguangkan. Daw nagtunog sa iya pamatyagan ang pitik sang tagipusuon sa sulod sang iya tiyan. Naguwa sia sa kusina kag nagpahangin sa tambi. Madasig sia nga ginhampak sang mabugnaw nga dapya sang hangin kaupod sang naga-ululusbong nga huni sang mga sirum-sirum. Masanag kag mabilog nga bulan ang iya nahimutaran sa iya pagtangla sa kahawaan. Asnahon ang mga kahoy kag puno sang saging sa ubos sang ila balay tungod mas nagsanag ang bulan kaysa sang nagligad nga gab-i.

Daw naglinong ang iya pamensaron kaupod sa matawhay nga gab-i. Hinali lang nga kinugmat ang kalinong sa paglinagapok sang mga sumbag kag sipa sa sulod sang bodega sa iya likod. Liwat nga nagkuba-kuba ang iya nga dughan katulad kagab-i. Bisan may kahadlok, mahinay niya nga ginbuksan ang puwertahan sang bodega agod tan-awon ang kahimtangan sang iya magulang. Sa iya pagsulod, nakita niya ang iya magulang nga nagawaras kag nagaligid-ligid sa salog. Nakabuhi ini sa pagkabangot sang pisi sa haligi. Pagkakita sini sa iya, gilayon ini nga nagbangon kag nagdalagan palapit sa iya. Madasig sia sini nga gindakop sang kuga sa iya duha ka dalagko nga kamot.

“Nong Bugol, maluoy ka sa’kon buy-i ako,” pakitluoy niya sa magulang.

Nabudlayan sia maginhawa sa mahugot nga kuga sang iya magulang. Daw mas makusog pa ini sang sa ginabitay sa pisi. Gintampa-tampa niya ang iya magulang apang daw sa wala lang sini sa iya. Tubtob nga ginguyod sia sang iya magulang pagguwa sa bodega tubtob sa tambi. Sang malapit na kon tani sia madulaan sang animo tungod sa kuga, nag-abot ang ila iloy kag amay kag ang iya ‘Nong Bito. Ginbuligan nila nga makuha ang mga kamot ni Bugol sa iya liog apang sa sobra ka makusog sini, naayawan sila. Tubtob nga gintulod sia sang magulang sa hagdan sang tambi. Naglampos ang iya ulo sa hagdan antis sia mahulog sa duta.

“Tabang! Tabangi ninyo kami! Maluoy kamo sa amon! Tabang!” Siyagit sang ila iloy samtang nagahilibion kag nagauyat sa iya ulo.

Gilayon nga nagdalagan si Bugol sa ila kusina kag ginkuha ang binangon nga nasab-it sa dingding. Nagwaras ini samtang ginauyatan ang binangon kag maglukso halin sa tambi. Gilayon ini nga nagdalagan sa madulom kag masiok nga kakahuyan sa ubos sang ila balay. Dali-dali nga nagpanaog ang ila iloy kag nagpalapit sa iya.

“’Nay, buligi ako. Ang bata ko, ‘Nay,” haruson nga lagson niya ang iya pagginhawa sa kada tinaga nga ginasambit. Nagtululo ang dugo sa iya mga batiis apang ang ila iloy nagasige lang sa paghakos sa iya samtang nagahilibion.

“’Nay, ang bata ko. Buligi ako, ‘Nay!” tubtob nga nag-amat-amat dulom ang iya panulokan kag nadulaan sia sing animo.

Sa pagbalik sang iya pangalibutan, nagabatang na sia sa katre sa sulod sang iya hulot. Nagapalanakit ang iya bilog nga kalawasan, ilabi na gid ang iya tiyan. Mahinay niya nga ginhapuhap ang iya tiyan kag ginpilit nga pangitaon ang pitik sang tagipusuon sang iya lapsag. Amat-amat sia nga nabatyag sang kaugot.

Kaugot mismo sa iya kaugalingon nga kapaslawan. Nagtunog nga pagsiniyagit sang iya kaugot kag kaakig nga gapanglalapaw ang tingog sa iya panghunahuna. Nag-umpisa nga magtululo ang iya mga luha. Ang kaugot nabuslan sang kasubo kag kaluoy. Naluoy sia sa iya kon tani mangin anak nga wala man lang niya nahimo nga maamligan, mabun-ag, matagaan sang kahigayunan nga mabuhi, kag mapabatyag ang iya pagpalangga. Wala na sia sing may mabatyagan pa nga kalinong.

Pagkaligad sang pila ka semana, liwat nga ginbitbit ni Budak ang iya bag nga gindala niya sa pagpauli halin sa Cebu. Apang subong, isa na lang ka bag ang iya nga ginsukbit. Nabuhinan na ang kabug-at nga iya ginabitbit sa iya mga kamot apang ang kabug-at sang iya dughan kag hunahuna, ginalukdo sang iya mga tiil nga mahinay sa pagtikang. Nag-untat sia sa paglakat kag ginbalikid sing makadali ang ila balay sa indi malayo nga distansya. Nakit-an niya ang iya iloy nga nagadabok sang mga laya nga dahon. Masimhutan niya pa ang nagalalapta nga aso nga nagapalanupsop sa iya mga mata kag tama ini kapait sa iya pamatyagan. Daw kasubong man nga ginapugaan sang duga sang sibuyas ang iya mga mata. Sa kilid sang ila balay, sa dako nga puno sang lunok, makita pa niya ang iya magulang nga nagauyat sang binangon kag masako sa paglabo sa lawas sang lunok. Bation pa ang agrong sang sulab nga daw ginakalkal sang kada paglabo ang sulod sang iya mga dulunggan. Gindali-dali niya ang paglakat. Indi na niya maagwantahan ang kagahod sa kada paglabo sang binangon sa lawas sang puno. Indi na niya gusto pa nga masimhutan ang ginadabok sang iya iloy. Daw masuka sia sa kalian sang baho. Gindali-dali pa gid niya ang paglakat nga daw may lalagson sia nga pinakaulihi nga byahe sang dyip sa baryo.

Mabalik sia sa syudad kon sa diin sia una nga natabuan apang subong, wala na sia sing kahadlok nga nabatyagan. Makusog na ang iya dungan. Indi na sia basta-basta nga mapasugot nga matandog sang mga tamawo sa masiok kag mariit nga syudad.

Δ Δ Δ