“Kang Ginsemento ang Irigasyon,” Sugidanun ni Mike Orquejo

Kang Ginsemento ang Irigasyon
Mike Orquejo

“Rok! Rok! d’siga bala Rok, may gaobra sa kalog. Gakutkot liwat sanda.”

“Diin run sanda ayun?”

“Tu-ay sa tamburong run sanda, sa tubang kang balay ni Nong Purok. Dali Rok, maagto ta ‘to.”

Nagd’lagan-d’lagan si Urok kag si Titul paagto sa tyangge ni Purok sa tubang kang tamburong. Bag-o lang nagsira-klase ang sentral amo ra ginapabay-an lang maglagaw ang darwa. Kada Abril ginapakid-an kang NIA ang kalog para makasulod ang tubig sa baryo. Pero kadya, espesyal run ang andang pagkid-an.

“Gihit kamu dyan! Matampukan kamu kar-on.” Sininggitan sanda ni Purok nga nagala-aw sa anang tyangge.

Nagdalagan ang darwa paagto sa unahan kang kalog para indi maigo kang lupa nga ginapala kang mga manugkutkot. Sa unahan kang andang ginatindugan, may mga sako kang semento kag mga tumpok kang baras. May mga natiko nga kabilya nga nahantal sa kilid dalan. Nagparapit sanda sa nagamasa kang semento. Saku gid ang mga dya amo nga wara sanda ginsapak. Sa bilog nga baryo, ang kalog pa lang ang una nga masemento. Ang mga balay himo pa sa kawayan kag pawud. Nagsikung-kung ang darwa samtang naglantaw sa mga nagasemento kang irigasyon.

“‘Tul, ngita ta ka paya,” hani ni Urok.

“‘Naw haw?”

“Sementuhon ta ang kurungan kang pangka.”

“Sige, dali.”

Nagdalagan sanda kag nangita kang paya. Wara lang buhay nagbalik ang darwa. Si Titul may dara nga bahul nga lata kang 555. Si Urok may dara nga gisiun nga plastik kang Gaisano.

“Mauyang ra e.” hambal ni titul, nagalantaw sa bitbit ni Urok.

“Ihigot ko lang e,” dayon na higot kang hilo baynte sa gisi kang plastik.

“Basi mangara sanda Rok?”

“Indi ra, gamay lang man ngayuon ta.”

“Sige, ikaw lang ngayo. Member man bay si tatay mo kang rigasyon.”

Maparapit run daad sanda sa nagamasa kang semento kang nag-abot si Mando.

“Hoy! Kamu darwa, uli kamu to! Ipanglubong ko kamu karon dya sa kalog. Indi kamu dya magsinabad!”

Nagsala-sala ang darwa. Nagdalagan kang mga pulo ka dupa kag nagpundo. Naglantaw balik sa nagamasa kang semento.

“Te kun-an kaw mung,” hambal ni Titul.

“Yog, ano bay ‘ra. Nami to daad sementuhon para indi maguba kang pangka ang kurungan ta.”

Nagkatin-katin sanda sa baras, nagalantaw kay Mando nga nagapala kang semento. Nahadlok sanda sa pika nga dragon ni Mando.

“Dyaay lang hu, may uyang ka semento Rok, hapawun ta lang.”

Nagbalikid si Urok kay Titul nga nagahakop kang uyang nga semento sa lupa. Ginabutang na dya sa lata kang sardinas.

“Huod, sige, duro man dya garapta nga baras. Indi man sanda ra guro mangara. Yes, yes, yes! Dya kamu pangka, indi run kamu ka lagyo kanamun.” Hambal ni Urok samtang nagahakup kang baras.

“’Siga Rok, basi dakpan ta,” hambal ni Titul. Ginatakpan na kang lima na ang lata kang sardinas nga naga-aso aso kang semento.

“Duro gid ba semento mo.”

Gintudo kang baba ni Titul ang bukas nga sako kang semento sa kilid. Gabang kadya anang sulod. Nagngisi tana.

“Gamay lang man dya. Dasiga, basi madakpan ta ni Mando.”

“Hala! hala! Dalagan. Dasigaa!” Nagasala-sala sanda.

Nagdalagan ang darwa pauli. Naglibot sanda sa likod kang tiyangge ni Purok para indi sanda madakpan. Nagdiretso sanda sa likod kang balay ni Urok kun sa diin may kurungan kang pangka. Himo dya sa lao kag nagalitik-litik tungod sa init. Ginmasa kang darwa ang semento kag baras kag naghimo kang bag-o nga kurong kang pangka. Wara nanda dya natapos hay gintawag si Titul ni nanay na nga maigma. Ginbinting pa dya sa talinga hay wara kano gasaput sa andang balay. Wara run kabalik si Titul hay hindi pagpagaw-un ni nanay na. Maturog pa tana anay tapos igma para magtaas. Si Urok lang ang nagmato-mato obra kang andang kurungan.

Hapon run kag nag-abot ang mga manug-obra kang rigasyon sa balay kanday Urok. Nag-inom sanda kang darwa ka Sr. Lapad. Imaw man nanda si Mando nga nagasando kag nagagwa gid ang dragon na nga pika.

“Nong Basing, kun madakpan ko lang kung sin-o nagtakaw kang semento ta, idaga ko gid sa rigasyon.”

“Maman-an ta ra ‘Do kun sin-o kasilyas ang masemento. Daaaan, amo gid ri-a ang nagtakaw. Hambalon mo gani si Pordin nga sa rum-an dya lang sa balay taguon ang mga semento nga ra hay may ayam kami, kag may kudal para indi matakaw. Hambalon mo dayon si Pordin hay basi ikaw ang sal-an nga naggamit kang mga semento nga to. Ako man testigo mo ah.”

“Huod Nong, hambalon ko lang si Nong Pordin sa rum-an.”

Duro pa ang gin-istoyahan kang mga mangunguma parte sa rigasyon, sa andang mga patubas, kag ang mga nagakalain-lain nanda nga opinyon parte sa organic farming, sa mga bag-o nga binhi, kag kun ano ang andang pasalamat hay nadayon gid man ang pagsemento kang irigasyon sa baryo. Sa babaw kang balay, indi mapakali si Urok. Ginapinsar na ang kurungan kang pangka nga natapos na semento kadya nga hapon. Nahadlukan tana kay Mando nga may may pika nga dragon.

Linong run ang tanan kag nagamura run ang bulan. Nanaog si Urok kag nag-agto sa kurungan kang pangka. Gintabunan na dya kang mga ramay kag dali-dali nga nagbalik sa andang balay. Hana tana nga masaka sa hagdan, nasugalaw na si tatay na nga nagamaskada. Manaog dya hay mabista kang karbaw nanda nga nabangot sa bugnay indi marayo sa andang balay.

“Diin ikaw galin? sagi ‘kaw ka laday, gabii run dya.” gaaso-aso ang baba samtang nagahambal.

Nagaduko si Urok. Indi makalantaw kang diretso kay tatay na.

“Sangka lata lang man to amun buol, Tay. Kami ni Titul nagtakaw kang semento ni Mando. Pero gamay lang man to Tay. Indi run ko magliwat Tay,” nagapisngo kag nagalumaw-lumaw ang mga mata na nga nagahambal.

Nagkuriit tana kang ginhapulas ni tatay na ang ulo na nga antung kang balhas. Kun tabuan, amo dya ang una nga bes nga bakulon tana ni tatay na. Ginabalbal man tana kis-a ni nanay na kun indi na paghugasan ang pinggan. Pero wara tana gapatupa kang alima si tatay na kana.

“Tampuhaw nga mga bata dya ay. Sala ri-a ang manakaw. Bisan pawud lang balay ta, indi kita manakaw. Hindi kamu run magliwat ni Titul hay ilubong gid kamu ni Mando sa kalog. Saka run to kag buligi si manang mo maghugas kang pinggan.”

Kag nagdiretso si tatay na paagto sa karbaw nanda nga nabangut sa bugnay.

Wara kahambal si Urok. Wara tana ginbakol ni tatay na. Madasig dya nga nagsaka sa hagdan kag nagbulig hugas kang pinggan.

Tapos.
Taga-Caridad, Hamtic, Antique kag nag-eskwela sa: Hamtic Central School, Baguio City National High School, kag UP in the Visayas sa Miag-ao, Iloilo diin tana nagtapos kang BA Sociology-Economics. Naga-obra tana kadya bilang Research Assistant sa proyekto kang UP Visayas parte sa mangrove reforestation.