“Ang buraan ko nga hinablës” ni John Iremil E. Teodoro

ALA-SAIS ti aga, pagbalik ko matapos magbakal kang pandesal sa sagwa kang amën cluster, ginsug-alaw ako ni Tatang, ang mal-am nga ingëd balay namën. Ginpamangkot na ako kon nakaagi rën ang trak kang basura. Hambal ko, wara pa.

“Ay, sandali, John. Nandito pala sa amin ang isang upuan ninyo. Tinulungan kasi ako ng pamangkin mo na makaakyat sa pader ninyo,” kuon na kag pinasunod ako sa sagwa kang balay nanda. Naghëlat ako makadali sa andang geyt. Pagguwa na, ginduhol na kanakën ang daan nga yellow nga plastik nga purungkuan nga pira ko rën ka semana nga wara makita. Abi ko anay, nagëba lang kang gin-obra ang poso negro sa amën hardin kang nagligad nga tag-irinit kag ginbalang nanda. Napamensaran ko man gani kato nga basi nabilin kang tatlo ka panday sa sëlëd kang poso negro.

“Nakakatuwa si Juliet. Wala kasi akong susi noon at wala ang mga bata. Nakiusap ako kay Tita mo na makiraan na lang ako sa pader ninyo. Buti bukas ang pintuan namin sa kusina. Habang umaakyat ako, sabi ng pamangkin mo, ‘Tatang, ingat sa pag-akyat. Huwag kang mahulog. Mababali buto mo. Matanda ka na. Walang kang perang pang-ospital. Nang maospital si Mama, namrublema si John kung saan kukuha ng perang pambayad sa ospital,” dagdag na kuwento ni Tatang na tuwang-tuwa. Paulit-ulit niyang sinabi ‘yung tungkol sa sinabi ni Juliet na wala siyang perang pang-ospital.

Nagkadlaw man ako. Abaw, daw mabatian ko gid ang eskandalosa nga limëg ni Juliet nga ginahambalan si Tatang nga mag-andam sa pagsaka sa pader. Siguro mga 80 rën gid man ang edad ni Tatang. Niwang pero pagsik pa. Katong high school pa ako kag bag-o pa lamang nabakal nanday Nanay kag Tatay ang balay rëgya sa Pasig kag wara pa it pader sa tënga kang hardin namën nanday Tatang, may karinderya ang anang asawa. Ginapaamanan na pirme kon magbakal ako kang ispageti. Si Tatang, nagapasada kato kang andang traysikël.

Tigda maghambal si Juliet. Kang bag-o pa lang ria mag-umpisa maghambal, ginahambalan ko sanday Mimi, ang nanay na, kag si Tita kag ang yaya nga indi pag-i-baby talk. Amo ria nga daw mal-am maghambal umpisa pa kato kang tatlo ka tuig pa lamang. Kag tëngëd sa Maybato tana nag-istar asta tana magtatlo ka tuig, nagaragëmë ang anang Kinaray-a.

Kang bag-o pa lang rëgya ria nag-abot sa Pasig kag kang makita na ang bronse nga alarm clock sa akën kwarto, nangësyan ako kang pamangkuton na ako nga, “John, rëgyan ikaw karia nagabilid kang oras?” Nagharakhak gid ako nga ginkëpkëpan tana kag ginharkan. “Abaw, baby, nagabilid gid tana?”

Kang nagligad man nga Disyembre, kang nagkiritaay ang mga Pub Pipol (mga editor kag manunulat sa school publications sa University of San Agustin sa Iloilo nga ako ang adviser kauna) rëgya sa balay, nangusyan man si Ipe, staff artist kato kag sangka arkitek kadya nga rëgya rën nagaobra sa Manila may pira rën ka tuig, kang pamangkuton na si Juliet kon ano ang ginapalagyuhan kang laki nga nagadalagan sa sangka sipal sa iPad. “Bahël nga amu!” tigda nga sabat kang bata. Nagkadlaw si Ipe. “Abaw, daw nahidlaw man ba ko gulpi sa Guimbal,” hambal na. Taga-Guimbal sanday Ipe kag ang Kinaray-a sa amën sa San Jose de Buenavista harus pareho lang sa Kinaray-a kang Guimbal.

Kadya, tigda rën man si Juliet magtinagalog. Wara pa it santuig nga mag-abot tana rëgya sa Pasig, kamaan rën magtinagalog. Kang una, pang-teleserye ang Tagalog na hay imaw si Tita, parasëlëng sanda kang TV. Kato karia, kang nagatuon-tuon pa tana magtinagalog, nagsabak tana kanakën kag ginkaptan na ang akën pongyahën kag maghambal nga, “John, mahal na mahal kita.” Kisra man. Aga pa, samtang nagakaturog pa si Sunshine, ginpukaw na dya. Nagasinggitan nga, “Tita, bugtaw rën! May ihambal ako.” “Ano?” sabat ni Sunshine nga tuyo pa. “Gagah, annulled na ako!” hambal ni Juliet sa may puwertahan kang kwarto. Sa TV na liwan dya napurot. Sa liwat-liwat nga trailer kang wara’t pulos nga pelikula ni Kris Aquino.

Ang plano ni Mimi nga matatlo rën ka tuig sa Sweden kag permanent resident rën rugto, rugto rën lang maumpisa eskwela si Juliet. Ginatudluan rën lang namën magkilala kang mga letra kag mga numero rëgya sa balay. Indi namën gusto paeskwelahën bisan sa Day Care lang rëgya hay basi ma-confuse pag-abot na sa Sweden hay iba ang lenggwahe rugto. Wara namën ginatudluan mag-ininggles hay darwa rën gani ka lenggwahe ang naman-an na.

Ugaring kang dyang tag-irinit, nanotisyaran ko nga naga-ininggles rën tana. Kon magsinabad gani kag sawayën ko, nagaëgët kag singgitan na ako kang, “I hate you!” nga may American accent. Juice koh! Nagatuon tana kang Ingles sa ginasëlëng na nga cartoons sa TV. Kisra kang nagapaangga tana kanakën, ginpamangkot na ako nga, “You love me, John? You love me, John?” Hambal ko kana, “Bi, may ‘do’ sa puno. Do you love me, John? Do you love me, Mama? Do you love me, Tita?” Nakita ko gid sa itsura na ang kauhaw nga makamaan mag-ininggles. Nagapamati gid. Kag tuod gid man, kisra ginpamangkot na ako liwan, “Do you love me, John?”

Kadya, bilog nga adlaw, cartoons ginasëlëng na. Mayad lang hay kisra, gin-imawan ko tana sëlëng kang Baby Channel. May nami nga module nga nagatudlo kon paano mag-isip. Kag ginasundan dya ni Juliet. At least kampante ako sa Baby Channel hay ang andang paragwaёn daw ginasiguro gid nga mayad kang mga eksperto sa early childhood education.

Ginpamangkot ko ang kilala ko nga propesor kang linguistics sa Miriam College kon okey lang bala nga nagatuon si Juliet kang Ingles kadya dugang sa Kinaray-a na kag Tagalog. Manugpanaw rën dya sa Sweden kag matuon liwan tana rugto kang Svenska. Indi ayhan ma-confuse kag mabëdlayan ang bata? Hambal na, indi. Maman-an kuno awtomatiko kang bata kon kay sin-o na gamitën ang partikular nga lenggwahe nga naman-an na. Kag matuod kuno nga madasig magtuon kang bag-o nga lenggwahe ang mga bata.

Naobserbahan ko gid man dya. Kon kami nanday Tita, Sunshine, kag si Mimi ang ginaestorya ni Juliet, ginagamit na ang Kinaray-a. Kon si Tatang kag ang labandera namën, Tagalog. Kag sa mga imaginary friend na nga ginatawgan sa plastik na nga cellphone, Ingles. Kag siguro kon sa Sweden rën tana, ginaaningal ko ang tigda na nga pag-Svenska kon ang ginaestorya na sanday Papa Jonas, Uncle Erik, kag Grandma na.

Kuon gani kang tatay ko sa panulatan nga si Leoncio Deriada, mas manami kon mas rakë ikaw naman-an nga mga lenggwahe hay ang kada lenggwahe, bintana mo para tamdan ang kalibutan. Mas duro kaw lenggwahe, mas duro ikaw bintana. Si Juliet, ang buraan ko nga hinablës, sa pira ka adlaw, may apat rën ka bintana agёd tamwaan na sa pagdiskubre sa karaw-ay kag kaanyag kang atёn kalibutan.

[4 Hulyo 2014 Biyernes
6:55 t.a. Rosario, Pasig]