Ang Mamumugon sa Banaue

Nagapangayaw para manganihan ukon mag-obra sa taramnan kang ibang tawo, amo dya ang naintindihan ko kang mamumugon. Kang buhi pa ang mga kamal-aman sa side nanday nanay sa Antique, amo dya ang andang ginahimo – ang mag-obra sa taramnan kang iba. Manghawan, manghilamon, mang-arado, mangahon, magpatubig, mamanggas, mananum, manghilamon liwat, hasta sa pagpaggarab. Kag liwatun ruman ang cycle kang pagpanguma.

Amo dya ang kabuhi kang mamumugon.

Buhay run nga nagkaramatay ang mga kamal-aman namun kag kalabanan kadya sa henerasyon namun, wara run ti naga-obra sa taramnan. Kalabanan naga-obra sa syudad o sa marayu nga lugar o may gamay nga negosyo. Bisan pa nakatiraw man ako obra gamay sa taramnan sa Belison, kag tulad, harus laban nga oras ko sa obra sa opisina, indi madura kanakon ang hidlaw, ang nostalgia, sa ka-simple sa back-to-basic nga ideya sa pagtatap kang taramnan. Siguro, tungod nasa dugo ko ang pagkamamumugon. Amo nga kon makakita ako kang taramnan, nagabalik ako sa katuanay – ma- picture-out ko ang akun lolo kag lola nga naga-obra sa taramnan.

Amo nga kang nag-plano ang mountaineering club kang amon kompanya nga mag-community service sa Banaue Rice Terraces, nagkarit ako nga matawas. Bale, ang community service namun amo ang mangin volunteer para magbulig kay-ad kang parte kang Rice Terraces nga napabayaan. Mga sobra bayte man kami nga nagtarawas, nga mga miyembro kang amon club. Long weekend, holiday ang Biyernes ka isarang semana amo nga Huwebes it tungang gabii kami nagkiritaay. Mayad hay gin-provide man kang amon kompanya ang sarakyan, kundi tawhay kag tayuyon ang byahe hay naka-van kami hasta sa Banaue.

Darwa ka adlaw ang amun nga schedule sa pag-obra sa Rice Terraces. Pero antes karia, nag-istorya gamay kag nag-demo kon paano magbayo kang magtahup kang bugas kanamun si Manong Orlan, ang sara sa mga taga-Banaue nga nagapadayon kang tradisyunal nga pagtatap kang taramnan.

Kalabanan kuno sa mga urihing tubo nga mga taga-Banaue nga naka-eskwela mas ginapili nanda nga maka-obra rayu sa taramnan. Rayu sa taramnan tungud siguro malikawan ang budlay nga obra kag mas praktikal kon makangita run lang kang iba nga urobrahun nga hulas pero bahul ang income sa syudad patas kang Baguio. Bukut rayu dya sa nagatabu sa patag nga taramnan sa mga probinsya nga kon sa diin ang iba nga mangunguma, ginapili nanda run lang nga ibaligya ang andang taramnan, halimbawa sa mga developer para patindugan kang subvidision.

Pero bilib ako kay Manong Orlan tungud hasta kadya wara nautud ang pagpasa kang tradisyon nanda sa pagtatap kang tramnan. Maski ang andang binhi nga paray, orihinal, warat sambog – ang ginmana pa nanda sa andang kamal-aman for 2000 years! Amat-amat nga gina-develop kag gina-istoryahan tulad ang GMO rice, pero kon madapgan mo lang kag masaburan ang orihinal nga bag-ong tig-ang nga bugas kang Banaue, para kanakun, tama run dya para lipatan ang GMO rice. Ang paray da idya, tanan, GMO-free.

Mas prayoridad pa siguro para kanakun ang ideya nga makapangita kang praktikal nga paagi nga mangin sustainable ang padayon nga pagtatap kang taramnanan sa Banaue. Hay kon mapabay-an gani ang taramnan, amat-amat kuno nga nagaguba.

Sa darwa ka adlaw, nagburuligay kami hakot kang bato para himuon nga pader kang Rice Terraces. Ang mga baye tana, nagpanggapas kang mga hilamon. Amo kuno dya ang tradisyonal nga paghururay kang obra. Bug-at ang mga bato amo nga para lang dya sa mga laki. Sara-sara namun nga ginatungtong sa abaga kag saka-dulhug nga ihatud sa lugar nga patindugan kang foundation. Indi man basta-basta ang pagpatong-patong ukon pagriprap kang bato para himuon nga pader. May technique dya. Ginpakita kanamun kang taga-Banaue nga taga-riprap. Wara ti semento nga ginagamit, amo nga ginapili gid ang kada bato nga itungtong nga daw nagapatindug ikaw kang jigsaw puzzle.

Keber ang tagiti kang init kang adlaw kag burubuhay nga tarithi. Ramig-ramig ang dapya kang hangin sa balhas. Daw nagadura ang kakapoy sa paghakot kang bato kon makita mo nga background, Rice Terraces – sangka National Cultural Treasure. Kag nagapagana pa ang ideya nga ang kada bato nga amon ginatibung, mangin parte kang Banaue Rice Terraces nga makita natun atun papel nga kwarta nga baynte pesos.

Nag-igma kami. Ang bugas amo ang ginbayo namun kaina. Ang dapli namun, gin-gisa nga native pechay nga ginlaswa kang mga baye sa binit kang Rice Terraces. Ang padalundun, ramig nga tubig – natural spring water kang Banaue. Nagtap-ok tanan.

Kag gina-istoryahan run namun ang magbalik ruman idya para liwat,mag-obra mamumugon.