Ang Hal-o kag Lusong

Sa Bikol, alo kag lubang. Sa Cebuano, alho kag lusing ukon lubkanan. Sa Iluko, al-o ken alsong. Sa Tagalog, halo at almires. Pwede rin halo at lusong mismo. Pandikdik at dikdikan. Man-an natun tanan dya sa Ingles bilang pestle and mortar.

Salamat kananday Kristian Cordero, Gilbert Tan, Roy Aragon, kag Ma’am Tess Fortunato.

May iba pa ayhan nga tawag rugya sa Kinaray-a? Parehas abi sa Norte kang Antique? Sa mga probinsya kang Iloilo? Ukon sa mga bahin kang Mindanao nga nagahambal kang sinakut nga Kinaray-a-Hiligaynon-Cebuano (Bisaya gid/gyud, diay!)?

Ano ang nadumduman n’yo nga mga paktakon kag hurubaton nga ang sabat hal-o kang lusong?

Hmm, daw tinarsa kag tinarso tana akun madumduman. Kon gamiton kadya sa klase, mahimo interesante kag epektibo para sa mga konsepto sa Biology. May mayha kag payunu-yuno sa mga estudyante pero dyan ang kadlaw, ang ngirit, ang hirihi. Tampuhaw sa kasagad atun kamal-aman, binalaybay sa porma kang mga paktakon kag hurubaton ang andang pag-istoryahanay parte sa kinatawo kag pakighilawas.

Ang bayu sa hal-o kag lusong.

Nagala-aw ako sa bintana halin sa sangka kwarto sa ibabaw kang bahul nga balay nanday Lolo Eyas kag Lola Tina. Sa sangka bahin kang kusina sa idalum rapit sa bintana diin nagalingling ang mga dahon kang atis, nagabayu ang akun mga pakaisa nga laki.

Tag-arani. Mahimo ka himugo.

Kilala man dya sa tawag nga baye-baye. Pero para kanakun, himugo ang linabador nga nahimo sa balay nanday Lolo kag Lola katung bata ako, ukon kadya sa balay pagkatapos kang ani. Baye-baye tana ang ginabakal ko run kadya sa tindahan, naputos sa dahon kang saging.

Paano ginahimo ang himugo?

Una, ang limbuk. Amo dya ang paray nga aranyun dun. Ginaraha dya sa kawa, ginabantayan kag ginabarabaliskad para indi masunog, amo kag baywun.

Hala bayu. Pwede hasta tatlo ang gadungan ukon gabulus-bulus basta may hal-o para sa kada isara kag kakasrang sa lusong. Mapain ang labhang, ang pasi, kag ang limyo nga limbuk amo ang i-himugo.

Himugo: limbuk nga nadapun, nakumos, sa pula nga kalamay kag nakukod nga niyog, abay ang gata. Baywun ruman dya hasta magdukot, magrapuyot sa gata.

Kon may sala/kulang ako rugya ukon nalipatan, gina-abi-abi gid ang inyo komento.

Ginabayu pa lang, gamuhaw-muhaw run kami nga magparakaisa. Halin sa lusong, isaylo dya sa palanggana kag labador. Bastante para sa tanan. Halin sa mala-inumol nga partehanay hasta sa balon pauli sa balay. Amo man para sa mga magsaka ukon hapit nga mga paryente kag kasimaryo.

Permanente dyang posisyon kang lusong sa kusina. Ang mga hal-o, ginasandig sa kilid pagkatapos gamit.

Dugang nga nagabayu kang tirig-angun. Ilabi na kang bag-ong ani. Ragkul man nga mga kaldero ang ginatig-angan. Huod, daw pyesta pirme kon magtiriripon kami kanday Lolo kag Lola. Nagadakup man gid ka mga manok Bisaya para sa tinola. Gapanaug lang sa tambi sa pagkuhit-kawit kang kapayas nga ralakut, sa pagpangutol kang mga dahon kang katumbal.

Amo dya ang panahon diin senyales ang hal-o kag lusong kang kabuganaan kang sangka mangunguma. Kon san-o kag diin ang humot kang limbuk patimaan kang mayad nga aranyun bangud nangin mayad man ang panahon. Kag ang paghimo kang himugo sangka pagsaulog; pagtipon kang angkan – daw mga manok nga gina-krutay. Kruuuhay, parapit mga mayad, parayu mga kadu…

Sa dalagan kang panahon, ilabi na sa pag-abot kang teknolohiya sa panguma (hal. treser), amo man sa pagproseso kang mga naani paagto sa bugas (hal. arosera) — parehas kang halos tanan nga hirikuton nga ginakabig manwal (hal. pagpanahi, pagburda) — nangin imahe man kang kabudlay ang hal-o kang lusong.

Abaw, ang pagparamalhas ka akun mga pakaisa sa pagbayu. Ang anda reklamo kang pag-ampo. Ilabi na bangud istrikto si Lolo, indi sanda makaagto sa baryo para maglagaw ukon mag-basketball kon indi nanda matapos ang baraywun. Sin-o man bala tuod ang gusto nga tig-angun, nga daw tuod gid man nga may aswang, kon wara it may nabayu?

Dumduman ko man ang pagbayu kang linubak nga saging. Kag dya tana, imahen run kanakun kang kaimulon sa baryo, ilabi na sa mga panahon kang tagbaragyo kag Agosto. Huod, antes ang tag-arani. Tinanuk nga saging, tinanuk nga mais, hay wara pa it ani. Linubak, nga ginalaktan man kang kalamay, kundi namit man gid, hay/bisan wara it dapli.

Sa mga museo run kadya ang mga hal-o kag lusong. Ebidensya kang panahon nga ginadumdom-istorya ko rugya.

Pero may rugyan pa man nga nabilin sa mga baryo. Parehas kang litrato sa ibabaw. Halin dya sa Brgy. Gamad, ingud namun nga baryo rugto sa Dao. Salamat kay Pong kang Digital Juan Studio sa pagsabat sa lihog ko. Abaw, nabulabog man kuno ang bilog nga Gamad sa pagpanagap na.

Nabalay ni Pong dyang Digital Juan Studio pagkatapos mangin OFW sa South Korea. Ginaistorya ko dya indi lamang bilang pagpasalamat kay Pong sa anang pagdagyaw sa dyang panaysayun, kundi bilang pagkilala man kag pagdayaw sa mga parehas na nga padayon nagapaugwad ka ana ikasarang kag kaugalingon para mangin produktibo kag hilway nga tawo. Wara run it boss kundi ang ana kaugalingon nga handum.

Kamo mga kasimanwa, basi may tinago man nga litrato kang hal-o kang lusong, ukon istorya nga daw himugo sa kanamit kag kananam?