Tuguti n’yo nga tawgon ko tanan nga Lolo Itik rugya. Taga-Tibiao tana kag nagauli kadya sa Paranaque City kaimaw anang pamilya. Bangud kang Abril 20, 1943 tana nabata, te, 70 run tana kadya, ‘no?
Nagabukas ang libro ni Lolo Itik nga Karay-a Rice Tradition Revisited (Iloilo City: Chem Printers & Traders, 2009) sa dyang pamangkot ni Sir Zafi. Dyang pamangkot kag pakigsugidanunay nanda ni Sir Zafi tuhoy sa mga gamit sa panguma ang nagtulod kana para balikan anang inagyan kaimaw ang atun mga mangunguma sa sulod kang panahon nga aktibo tana bilang opisyal kang Armed Forces of the Philippines.
Liwan na ginsuyod ang Antique, ang Aklan, pati ang Mindanao. Nakipag-istorya tana sa duro nga mga mangunguma kag ginapatihan na nga ang atun mga ritwal sa panguma kag pangkalibutan (naman-an parte sa palibot, ukon kamalayan sa Tagalog, consciousness sa Ingles) tuhoy sa agrikultura nga nasalamin ka atun bokabularyo kag mga ekspresyon, nagapamatuod kang atun materyal nga reyalidad (ang makita/mapamatud-an). Matuod para kana nga may kaugalingon kita nga sibilisasyon parehas kang ginasugid ni Pedro Monteclaro sa Maragtas (ang istorya kang napulo ka datu nga naghalin sa Borneo).
Sa Ingles nasulat ang libro. Nagaumpisa dya sa pagpakilala kang kalibutan kang Karay-a (tawag na sa mga tawo; kanatun) kag kang paray: atun pag-inugali parte rugya, aktibidades, tumanduk nga pagpati, mga ginaraha ukon pagkaun himo sa paray, mga kanta kag palantu, glosari kang mga tinaga kag ekspresyon, kag iba pa parte sa atun kultura.
Te, balikan ta ang tabungos. Kilala n’yo pa dya? Duro pa dya tulad?
(Kon sin-o may litrato pwede man mapadara. Masarigan n’yo ang husto nga pagkilala.)
Naman-an ko sa dyang libro nga ginatawag man dya nga bayoong.
Tabungos ang tawag sa ginasudlan ka paray. Gina-deposituhan, ilabi na kon nabulad run. Bangko kang paray. Bahul nga basket, rara himo sa kawayan. Hasta 5 ka kaban anang sulod. Ang mga ragkul, hasta 10. Bug-o ang tawag sa bahul nga tabungos. Buyos ang gamay nga sarang mabitbit, mapas-an, makungkong.
Kadya lang man takun kamaan kang bug-o kag buyos nga dya. Tabungos lang akon nakilala. Sa daan namun nga balay, nagapungko dya sa tambi nga may atup. Dumduman ko nga kon nagapasulod ang arosera, daw sa nagasag-ub lang rugya para sa inugpagaling. Kon may maghuram ka paray sa balay, rugya man gasaruk. Ginatakpan dya kang narara man nga daw amakan, ginapilpilan kang daw bisagra, para indi masudlan ka balabaw. Rugya kami nagatungtong para manguhit kang naputos sa saku nga birinhiun nga mani. Ginabuslot. Ay, sa pagkasarawayun man gid kanakun nga bata.
Mayad gid man nga nasulat ni Lolo Itik dyang libro. Sa pag-preserba kang mga tinaga, ma-preserba man natun ang kultura. Para man mapadayon — mabuhi parehas sa paggamit kadya sa Mother Tongue Language Based Education (MTLE) sa K+12 nga programa kang DepEd.
Nasadyahan gid ako nga nagkitaay kami kadyang libro, tulay natun sa atun kamal-aman. Gusto ko magbisa kag maghakus kay Lolo Itik, ilabi na gid kang mabasa ko ang katapusan na nga tinaga sa Foreword: “respect tradition and learn from it but don’t be enslaved by it.”
Ang pagkitaay namun kadyang libro, istorya man kang pagkitaay namun ni Ms. Bingbing Josue. Beterana tana nga reporter kang IBC 13-Iloilo. Kasimanwa kami. Pira ka liko kag tukad, pira ka taramnanan ang karayuon kang balay kang kada isara. Hayskul pa lang ako, nabatian ko run tana. Bangud sa Iloilo tana nag-eskwela kag halin katu ga-obra/ga-uli, wara tamun katabuanay sa Dao.
Hasta sangka adlaw, sa sangka pag-google ko sa tinaga nga Kinaray-a, nadara ako sa balita parte kay Lolo Itik kag anang libro. Nag-post ako sa Facebook kun sin-o ang nakakilala kana kag nabasahan ni Ms. Bingbing ang akun panawagan. Kag kilalahay gid gali sanda! Ano bala ria nga swerte?
Nagkitaay kami ni Ms. Bingbing, sa una nga higayon, sa Hotel del Rio sa Iloilo kang Hulyo 4 kadyang tuig. Nagauran-uran pero gindara na gid kanakun dyang libro ni Lolo, kaimaw ang naka-bind nga diksyunaryo sa Kinaray-a nga ipakilala kag i-istorya ko man kaninyo sa masunod nga mga adlaw.
Salamat gid kay Ms. Bingbing.
Labi nga memorable kanakun dyang libro bangud kang 2010 naumpisahan ko ruman sa sangka nutbok ang paglista ka mga tinaga sa Kinaray-a nga naangut sa lupa kag panguma (naumid man sanday nanay kag tatay kag iba pa sa baryo). Gintulod man ako ka sangka pamangkot kang abyan nga social scientist. Pamangkot na, ano ang sangka sabdyek nga mahambal ko kilala ko (gid), rapit sa akun tagipusuon, para amo dya ang buhusan kang oras kag enerhiya kag ikasarang sa pagpanalawsaw-pagtuon kag pagsulat?
Nangin klaro kanakun nga dya amo ang lupa. Mas kilala ko ang lupa kaysa tubig ukon dagat. Amo dya ang nagapabaliswa ka akun suruk-suruk, ang makapahibi kanakun. Hay angut gid dya, tabid, sa isyu kang food security, nga isyu kang Antique, kang Filipinas, kag kang duro pa nga imol nga mga lugar sa kalibutan sa panahon kang globalisasyon.
Kang 2011, nag-abot ang sangka higayon diin una napaambit ko dya sa publiko, sa kumperensya nga ginatawag AMBAGAN nga isponsor kang Komisyon ng Wikang Filipino (KWF), Filipinas Translation Institute, kag kang UP-Diliman. Gintuguluhan ko ang papel nga “Ang Bug-at kang Lamigas kag Bugas” nga halin sa titulo ka sangka istorya parte man sa sitwasyon sa bugas kag panguma sa atun nga akun nasulat (wara ako it moral nga isyu sa pagliwat te hay, kinahanglan gid man liwat-liwatun para mas mapalab-ot sa publiko, sa nagkalain-lain nga porma). Duro ang nakigbahin sa dyang kumperensya. Bilog nga Filipinas para sa pagtipon kang mga tinaga sa tuyo man nga pag-update kang Diksyunaryo ng Wikang Filipino (ang “bana,” “gahum,” kag iba pa nga mga tinaga halin kanatun ang pira run sa mga nasulod rugya).
Rugya ang kopya nga ginapaambit ko man kaninyo. 20 ka tinaga sa panguma sa Kinaray-a. Asenjo_KINARAY-A_AGRIKULTURA (PDF).
Gina-abi-abi man gid ang feedback ninyo kag pagdugang. Parehas ni Lolo Itik nga nakipag-istorya sa paghimo kadyang libro, luyag ko man dya sundon kag ipadayon nga metodo bangud ginapatihan nga mapuslanon kag mayad. Sarigan nga kilalahun man ang inyo dagyaw.
Hasta sa sunod nga Lunes, sa duro pa nga mga tinaga kag istorya sa Kinaray-a!
Balay Sugidanun 
No literal trans:) Rice container may do but One can look for equivalent in the target language.
LikeLike