Nahanungod sa Mga Laragway halin sa Paraiso ni Jose Edison C. Tondares

Halin sa Facebook Page kang manunulat.

Nahangunod sa Mga Laragway halin sa Paraiso ni Jose Edison C. Tondares [Kasingkasing Press, 2019]

NABATON ko sa email, sangka PDF, ang Mga Laragway halin sa Paraiso, una nga koleksyon kang mga binalaybay sa Kinaray-a nga nalubad sa Ingles ni Jose Edison C. Tondares kang San Jose, Antique. Sa Memoire Siem Reap Hotel ako sa Cambodia. Pangarwa nga Lunes kang Oktubre. Nangguba run si Hagibis sa Japan. Nakapangamuyo run ako sa mga guba sa mga templo kang Angkor Wat. Sa dyang aga kang Lunes, ginapamensar ko run ang mga obra nga gahulat kanakun sa Manila.

KAG nag-abot dyang mga binalaybay ni Ed. Sa akun pensar, nagapanawag run ako kaninyo: “Dali kamo, mga kasimanwa, alaw-alawun natun!” Daw sa nagaporutikal lang ako sa pag-istorya nga ang atun mga kaingod nga Buddhist sa Southeast Asia, halimbawa ang mga Balinese, Thai, kag kadya, ang mga Cambodian, padayon nagapanguyang sa andang mga kamal-aman. Nakita ko dyang tumpok kang mga insenso, bulak, pagkaun, sa kilid kang ginlatayan ko nga mga kahon paagto sa akun bungalow sa sangka hotel sa Bali, Indonesia, kang nagligad nga tag-irinit. Hasta sa duro pa nga kilid kag atubangan kang mga restawran, shop, hotel sa bilog nga isla. Amo man sa hotel ko sa Phom Penh, kag rugya sa Siem Reap kadya. Ilabi na sa mga templo. Sa akun pensar, nagakuob ako pagkatapos ko mabasa dyang mga binalaybay; takup ang mga alima sa dughan, sangka saludo kay Ed.

ANG binalaybay bilang pangamuyo. Bangud rugya ang himpit natun nga pagdumdum kang mga butang nga rapit kanatun, tuduk sa tagipusuon, nga mahimo, sa duro nga mga nagakaratabo, sa adlaw-adlaw nga kasaku, ukon sa ano pa man nga rason para malipat ukon hungod nga ginalipatan, nabilin sa pinakadalum nga bahin kang atun utok. Kag wara lang nagadumdum, wara lang nagahanduraw dyang koleksyon kundi nagadamgo. Nagatapos halimbawa ang binalaybay nga “text sa panahon kang paghigugma” sa dyang mga linya:

rugya nagapangalihid ako

sa tatlo ka dulunan

kang pamilyar,

tunaw nga distansya

kag posibilidad

kang paranawun

sa tunga natun.

LIRIKAL ang mga binalaybay sa Mga Laragway halin sa Paraiso. Ria balang nagakanta nga mga linya. Halimbawa, sa “Marapait”:

Nagakudug ako

Sa tandug

Kang imong mga tudlo

Nga nagadamgo

Kang kalayo.

PERO hay bukun hugot, bukun emo, bukun drama. Buot pa hambalun, wara nagawawaw. May emotional maturity.

SA amo nga rason siguro nga wara nahadluk dyang koleksyon nga sige, magsunod lamang sa ilig kang mga tinaga: kun ano ang pitik sa pensar, amo ang tupa sa pahina. Kalabanan kang mga binalaybay rugya naga-istorya, may istorya. Narrative poetry. Prose poetry. Isara ang “Paghulat kay Hamad” diin ang persona ukun ang nagahambal sa binalaybay nagaistorya kang ana inagyan sa sangka placement agency sa Ermita sa Manila. Wara run it pagpanago sa simbolo ukun metapora, klaro kag diretso ang sitwasyon nga ginalaragway, hasta dar-un kita sa katapusan nga mga linya nga nagapanggus-ab: liwan kita makabatyag.

KAG liwan man naton mapensar ang duro nga mga butang. Halimbawa: kamusta ang atun mga bugto, paryente, kasimanwa nga OFW? Kamusta ang atun mga suba kag minuro? Ukun parehas man kang sangka binalaybay rugya, may pamangkot kita nga “Pangumahun mo pa bala ang taramnan, Totong?”

SA sulud kang sobra lima ka oras nga biyahe sa kotse halin sa Siem Reap pabalik sa airport sa Phom Penh, nag-abot kanakun dyang paghangup: ginpasulabi ni Ed dyang binalaybay, “ Mga Laragway halin sa Paraiso” bilang titulo kadyang koleksyon indi bangud sa romantiko nga rason kang “walo ka oras nga bagtas” sa pagpanglugayawan pa-Dalagsaan, ukon sa nabilin nga mga kaanyag kag manggad sa palibot kadyang lugar kundi bangud para matay-ug kita sa atun ginahamtangan [pisikal nga lugar kag estado sa kabuhi] sa kahimtangan kadyang “Paraiso.”

SA paghugpa kang eroplano sa Manila, nahamtang sa akun pensar dyang mga dinalan, sangka pagsaulog sa pag-abot run kadyang libro ni Edison:

Rugya sa Mga Laragway halin sa Paraiso ang arkipelago, ang kalibutan: mga suba, uma, disyerto, karsada, halintang kang hagdan nga kawayan, hulot, “nga nagabukas sa mga gawang sa kasanagun.” Rugya ang panahon: dulunan kang tag-urugbos, malawid nga mga paskwa, bulan kang mga tumandok, pag-abot kang bagyo, pagdamgo kag pagdumdom sa panit. Nagabinalaybay si Jose Edison C. Tondares sa maninina, kulapnit, bakunawa, amo man kay Ms. Universe Catriona Gray. Bangod dyang anang una nga koleksyon —–ginhulat sa malawid —–kag nag-abot kadyang tag-arani, pasidungog sa mga kinaiya kang Kinaray-a. Rugya ang pag-ampo sa dumaan nga mga tinaga kag pagpati nga “ang lupa lamang nga kana nagtago/ang makahangup.” Amo dya ang Paraiso nga ginahalad kanatun tukibun ni J.E.Tondares. Giya ang pulong nga Kinaray-a, ginapaambit na dyang mga laragway – asul kang langit — para makapamati kita liwan sa tubig, madumduman ang mga manog-asin, kag makabatyag sa kasisidmon para sa mga bag-ong damgo diin iririmaw kita nagakayad sa masulug nga suba: sa aton karamig, labi ang aton kabalaka sa isara kag isara.

–Genevieve L. Asenjo

Manunulat sa Kinaray-a

Full Professor & Chair, Dept. of Literature, De La Salle University