Panulatan sa Kinaray-a: 25 Anyos kag Padayon

Kasarang-hapon, nabasa ko ang Facebook post ni Alex de los Santos nga nagapadumdum ka pag-umpisa gid namun kauna sulat sa Kinaray-a kang 1988 (ang detalye mabasa sa libro ni Alex nga ginbalhag kang University of San Agustin kang 2003, The Rise of Kinaray-a). Dumduman ko ang amun una nga pag-imaway sa sangka writers workshop sa U.P. Visayas (UPV) nga ginpatigayon kang Sumakwelan Writers Group. Wara kato ti grupo kang manunulat sa Antique kag wara pa ti nagasulat sa Kinaray-a gani nga nag-imaw kami sa Hiligaynon writers. Bisan pa nga daw medyo balik-awot kay ngaa nga nag-upod man kamo inyo ya nga mga Karay-a sa mga Ilonggo man, ay ambot lang…Dumduman ko man ang akun sinulat nga binalaybay nga trying hard gid sa pagsunod sa mga “sini kag sina” nga mga pagsulondan ni Santiago “Tyo Tagoy” Alv. Mulato, ang bantog kag premyado nga manunulat, mamalaybay kag grammarian sa Hiligaynon.

Kang nagaumpisa pa lang ako sulat-sulat, may sangka bahul nga hitabo – si Dr. Leoncio Deriada. Bag-o lang kato nagsaylo sa UPV halin sa Silliman University si Sir Leo, sangka bantog kag premyado nga manunulat man kag pinalangga nga manunudlo. Si Sir Leo amo gid ang bahul nga rason (bahul gid man tana nga tawo pati sa limug kag harakhak) kon andut hasta kar-on nagasulat man angud ako sa Kinaray-a. Si Sir Leo amo ang nagbagting ka lingganay kang pagpanghangkat: andut nga wara ikaw pagsulat sa Kinaray-a? Kamaan ikaw nga ang Kinaray-a nagalusot lang sa mga sinulatan kag drama nga Hiligaynon kon ang nagahambal mga timbang, obrero ukon sakada? Mapasugot bala kamo nga ang inyo hambal amo ang limug pirmi kang mga suruguon nga hangag, buki kag ginakadlawan? Ay abaw, daw ulianun si Sir Leo sa paghambal kag pagsumbat hasta nga daw nag-init man ang akun talinga kag pamatyag.

Pagkatapus ka mga workshops kag pagbakero ni Sir Leo, nakabaton kami ka venue grant halin sa Cultural Center of the Philippines (CCP) sa pagpanikasug ni Alex kag ana’ng mga grupo kato sa San Jose, Antique. Pito kami ang maswerte nga nagtukad sa Art Center sa Mt. Makiling, Laguna: Gerry Antoy, Edison Tondares, Felicia Flores, Leah Marlie Pagunsan, Moi Magbanua, Alex kag ako. Sa sangka semana, iririmaw kami nga nagsulat, nagkaun, nagturog kag nagdamgo kang panulatan sa Kinaray-a. Masadya kag mabinungahun ang amun pagbasa kag mabusisi nga pag-usisa ka tagsa namun ka mga sinulatan nga ginatawag namun “gus-abanay”sessions. Antes kami magdulhog pauli, nangako kami nga magsulat sa Kinaray-a umpisa kato. Gintukod ang Tabig Hubon Manunulat Antique sa handum nga ang tabig kang panulatan amun masudlan kag mabuta (kag mahimo nga tabungos, lahug ni Sir Leo).

Pagkasunod nga tuig 1989, ginbuksan kang CCP ang anda’ng writing grants sa regional languages. Wara it kategoriya ang Kinaray-a bangud natingub lang sa Hiligaynon. Ginhambalan ako ni Sir Leo nga magpreparar ka akun entry sa Kinaray-a ugaring bukut ako sigurado kon bala makumpleto ko ang anum ka mga binalaybay nga kinahanglan para makaentra. Nagsulat man ako pero daw mga darwa pa lang akun natapos. Rapit run kato ang deadline kag sangka hapon sa opisina, nag-abot si Tyo Tagoy. Ginpangita na ako kag ginpamangkot kon may entry ako para sa kontes ka CCP. Hambal ko nagsulat ako pero kulang pa kag basi indi ako makahingagaw. Ang sabat ni Tyo Tagoy daw dinamita sa akun pamatin-an: Milagros, indi ka na mag-entra kay ngaa sigurado na, in the bag ko na ang premyo. Abaw, patawarun lang ako ni Tyo Tagoy pero indi ko gid malipatan kag lubos man nga ginapasalamatan ang ana’ng “in-the-bag” nga linya nga nagtulod tapat kanakun sa pag-entra.

Nakahingagaw gid man ang akun 6 ka mga binalaybay sa Kinaray-a. Nagdaug ako kato kang beynte-mil pesos nga writing grant (18 ka binalaybay tanan ang dapat masulat sa sulud ka sangka tuig) kag ang Kinaray-a ginkilala kang CCP nga tuhay sangsa Hiligaynon. Pagkasunod nga tuig, nagdaug man kang writing grant si Alex kag nasundan pa gid kang mga workshop, mga hirikuton kag duro nga mga pagdaug ka mga manunulat halin sa Antique. Nagduro ang bag-o nga mga manunulat bangud sa mga workshops nga sa gihapon sa masadya nga pagbakero ni Sir Leo. Kang 1992, ginbalhag ang Kinaray-a issue kang ANI 19, ang literary journal ka CCP. Nagasunod-sunod lang kato ang mga kontes kag duro pa gid nga mga pagdaug sa pagsulat indi lang sa Kinaray-a. Nagapangayaw kag nagadaug pa ang mga taga-Antique sa English, Filipino kag Hiligaynon nga mga kategoriya.

Paglipas kang 25 anyos, bukut malain nga padayon man gihapon ang pagsulat, pagbalhag ka mga libro, mga drama ukon play, pagkomposo ka mga kanta kag pagdara kang panulatan sa worldwide web pareho abi ka Balay Sugidanun kag iban pa nga websites. Bugal kang Antique ang premyado nga manunulat, Prof. Genevieve Asenjo, kang gindara na ang Kinaray-a nga panulatan sa bantog nga International Writing Program kang University of Iowa. Makahambal kita nga napakita gid man kag padayon ginapabutyag nga ang Kinaray-a sarang makapautwas kang pinakadalum nga mga baratyagun kag pinakatayog man nga mga paminsarun.

Mamangkot kamo – ano gali ang natabo sa Tabig? Indi malikawan ang pagkadura kang Tabig. Natabo ang pagpangabuhi kag nagrinapta kami nga pito pero nasabwag run ang binhi sa uma kang Kinaray-a nga panulatan. Para kanakun, mayad ang signos nga nangin passé ang tabig, ukon naglipas ang kapuslanan na bilang symbolic nga surudlan tungud sa pagkabugana kang patubas. Tuman ka gamay ang tabig para sa Kinaray-a nga panulatan kag indi lang tabungos kundi kamarin run ang kinahanglan.

Sa sangka writers workshop sa Baguio kauna, maswerte ako nga nakaimaw kag nakaistorya bisan bugu lang sa sangka lagting nga manunulat kag National Artist for Literature,NVM Gonzales. Sangka grupo kami kato nga bataun nga mga manunulat nga daw mga totoy nga nagasunod-sunod kay NVM. Medyo sakit run kato ang ana’ng tuhod kag kuri ang pagsaka-panaog na sa hagdan-hagdan nga aragyan kang UP Baguio. Kami ang grupo nga nagahulat pirmi ka na. Pagkatapos kang pagpakilalahay kag pagkabati na kang UP Visayas kag Kinaray-a, ginbalikid ako ni NVM kag ginhambalan: Ah, kayo pala ang kinukwento na eksperimento ni Leoncio. Nagkadlaw lang ako kato pero pagkalipas kang 25 anyos, amo dya ang akun sabat: huud, isara ako sa mga “first generation lab rats” ni Sir Leo, pero sugidan ta ikaw, bukun tana it buang-buang nga scientist.

Kay Sir Leo Deriada, duro gid nga salamat sa gihapon kag sa tanan nga manunulat sa Kinaray-a, padayon kita!