“Pakupako” ni Jesus C. Insilada

MALIP-OT NGA SUGILANON

Itanom, itanom sa imong’ kabladan
Ang saad kong’ dili mabantang;
Saligi samtang nagabundak ang Busay Sagawak
Ukon humulantungon pang’ pakupako mamulak?

NAGABARIKUTOT pa sa katuyuhon ang mga ugbos sang pakupako sa pangpang sang Busay Sagawak sang madangat ni Den-ay Amela ang duog nga likom nila nga talaboan ni Lampong Mogad, ang iya kahagugma nga isa ka arador kag mamalaybay.

Namutikan ni Den-ay Amela ang pagpanilag sa ila sang iya manding samtang nagasugilanon sila ni Lampong Mogad. Gani nagbuku sila nga magpakunokuno sa ila hulag, pamulong, kag balatyagon. Nakita nila kaina pa nga nagpasulipod ang manding sa daku nga bato sa bayhon sang buaya. Nawahing ang ambon nga kurtina sang isa ka entablado, ang batuhon nga pangpang nga sa kilid napalibutan sang nagapalamuhi nga mga pakupako. Yari kag nagapamalakpak na ang kalangkang nga mga kamot sang amo nga tanom sa huyop sang mamadlos nga hangin para sa isa ka pagpasundayag.

“AY, man-og,” kag lumukso sia sa luyo sang ulitawo nga gilayon man nga nagsalu sa iya. Makusog, malagba kag maabtik ang mga kamot sang lalaki. May nauyatan pa nga pinutok nga ugbos sang pakupako ang tuo sini nga kamot.

“Sa diin ang man-og?” pamangkot sang nagpanghulonghulong nga ulitawo.

“Didto na. Sa pagkadaku! Nagkamang na pasulod dira sa kapakupakohan.”

“Apang wala ako sing may nakita nga man-og. Dira pa ako naghalin kaina kay nanguha ako sang mga ugbos sang pakupako nga akon ihatag sa imo.”

Dinuhol sang lalaki ang sangkaputok nga ugbos sang pakupako apang ang isa sini ka kamot nagaalay-ay sa dalaga. Nagalambod ang mga kamot ni Den-ay Amela sa liog sang ulitawo agod indi sia mahulog.

“Dira ko gid nakita ang malabutkon nga magkal nga nagsuot sa masiot nga katamnan sang pakupako. Nahadlok ako, Lampong Mogad nga sa aton pagpulopungko dire sa kahilamunan sa pangpang sang busay, gulpi lang kita buntugon sang man-og,” tuaw sang lin-ay nga naghugot pa gid ang kupo sa ulitawo.

Sa pagdapatay sang ila mga lawas, nagtiso ang nagabarikutot nga balatyagon sang lalaki. Nagbuskad naman ang tanan nga bulak-ilahas sa pus-on sang dalaga.

“Angkuna ako, Lampong Mogad. Kon matuod mo ako nga ginahigugma, himua ining butang nga ginaayu ko sa imo,” tampad kag mainanggaon nga alungay sang dalaga.

Daw man-og nga nautdan sang liog ang pamatyagan sang ulitawo. Wala niya ginalauman nga mahambal ini sang babae nga ginatan-aw niya nga may pag-amlig sa iya kadungganan kag tuman gid niya nga ginataha. Apang nagpalamungol lamang bala sia?

“Angkuna ako, Lampong Mogad,” sulit sang dalaga nga ang mga bibig ginduot sa dulunggan sang lalaki.

Inanay nga pinapungko sang lalaki ang dalaga sa matapan nga bato-bantiling.

“Nakibot gid ako sa imo pinamulong, Den-ay Amela. Wala gid ako maglaom nga mabungat mo ini nga butang. Labi ko ikaw nga ginataha kag indi ko sarang magisi sing basta-basta ang imo pagkababae.”

“Pasayluha ako kon indi maayo nga butang ang nagsulod sa akon hunahona.” Nangin isa sia ka nagabarikutot nga ugbos sang pakupako sa kahuya.

“Bangod ini sa daku ko nga paghigugma sa imo. Bilang babae, makahuloya man ang nabungat ko apang bunga ini sang daku nga kahadlok nga mahulog ako sa mga kamot sang tagaubos nga laon kag negosyante sang tela. Sia ang luyag sang akon amay kag manding nga akon mapamana. Daku na nga kantidad ang iya nagasto kag nahatag sa akon kamal-aman. Kon mahibal-an ni Tisuk Tusi nga indi na ako ulay ukon mas labing maayo nga magbusong ako gilayon, magaisol sia sa tuyu nga pagpangasawa sa akon.”

“Hangpa ako, Den-ay Amela. Apang indi ko ina mabuhat. Sa pagtan-aw ko indi amo ina ang halangdon nga tikang agod indi ka madayon sa pagpamana kay Tisuk Tusi. Luyag ko nga sa imo pagpili sa akon, himpit nga gugma lamang ang imo basehan kag indi kay nahinalian ka lang ukon bangod nasurinder mo na ang imo bandera sa akon.”

“May mapag-on nga pagbalikid sa iya hinambalan ang akon amay. Nahadlok ako nga mapilit nila ako ni Tya Dulahot nga pamanahon si Tisuk Tusi.”

“Kon matuod mo ako nga ginahigugma, ako ang imo pasulabihon.”

“Apang paano namon mabayaran ang kantidad nga nagasto kag nahatag na ni Tisuk Tusi kay pat-od pagabawion niya ini?”

“Mabalik ako sa Sinursihan. Didto, may ginahikot ako nga isa ka tikang agod matupohan ko ang sarang mahatag ni Tisuk Tusi. Sa akon pagbalik dire, isugid ko ini imo bilang isa ka sorpresa. Gani, indi ka gid makighisayod sa iban kon ano ang akon ginabalikbalik didto agod mangin lubos ang imo kalipay kon masugid ko na ini sa imo. Kon mahimo indi ka lang anay magkadto sa Sinursihan tubtob nga matuad ko na sa imo ang isa ka daku nga sorpresa.”

“Ang pagbalikbalik mo sa Sinursihan isa man ka butang nga nagahatag sa akon sing kakibang kag kahangawa. Didto, may madamo sang kadalagahan. Basi masulay ka sa ila pagkiaykiay, masiod sa ila paghiwudhiwod. Lalagson ka nga daan sang mga babae kay manami ka pamulongpulong. Basi mabalani sila sa imo malamunggo nga alom sa tunga kanalkanal sa igutlan sang imo ilong kag bibig.”

“Ano ka bala? Salig lang bala sa akon. Panumdoma gid pirme ang kaundan sang binalaybay nga saad ko sa imo.”

“Saligan ko gid, Lampong Mogad. Sa akon pag-isahanon, pamatian ko ang lanton sang imo binalaybay sa huyop sang hangin, sa sagawak sang busay, kag sa kulas sang mga dahon sang pakupako. Saligan ko ang pagpamulak sang pakupako nga indi makita sang mata apang makapkapan sang balatyagon.”

“Daw isa ka man ka mamalaybay sa imo pamulong. Salamat sa imo pagsalig, Den-ay Amela.”

Kag naghaksanay sila agod ligson ang ano man nga sahi sang pangalag-ag sa balatyagon sang dalaga.

“Mga wala sang huya!” singgit sang isa ka tingog nga pamilyar gid sa pamatin-an ni Den-ay Amela.

“Tya Dulahot?” tuaw sang nakibot nga dalaga.

“Maayong aga sa imo, Tya Dulahot,” pangatahuran ni Lampong Mogad.

“Naglain ang kaagahon ko sa pagkakita ko sining talan-awon. Matuod gid ang panagupnop ko nga may likom kamo nga kaangtanan. Siling ninyo nga mag-abyan lang kamo.”

“Si Lampong Mogad ang matuod ko nga ginahigugma, Tya Dulahot.”

“Natug-an ka na kay Tisuk Tusi, Den-ay Amela. Sia ang nagakabagay mo nga mapamana.”

“Malapit ko na mahatag ang kantidad nga ginapangayu ninyo sa pag-ayu sa kamot ni Den-ay Amela, Tya Dulahot.”

Nagdupra sang iya minama ang ginang kag gintulok sing may pagpakanubo ang ulitawo.

“Kag sa diin ka makuha sang kantidad kag kasapatan nga ihatag mo sa amon nga kamal-aman sang babae nga luyag mo mapangasawa? Singkwenta mil pisos kag tatlo ka karabaw! Magkalapal-ok kag magkalaupod man ang imo mga palad sa pag-uyat sang kaling sa pagpangarado apang indi ka makahatag sang kantidad nga ginapangayu namon. Bisan ang imo pinakamatahom nga binalaybay indi makatukos sa balor sang amon magayon nga si Den-ay Amela.”

“Apang makapangita sang lalang ang lalaki nga matuod nga nagahigugma agod maangkon ang ginapakamahal nga lin-ay.”

“Indi ka na magbuya pa sang dugang nga mga tinaga agod hinabunan ang imo matuod nga duag. Kon pamatian lamang ang imo pamulong, daw ato bala nga may isa ka hardin sa imo dila nga nagapamukadkad sang mga saad nga indi matuman. Naputos ang imo pagkatawo sang madinuagon nga sudlikama apang isa ka gali ka dalin-as nga may makahililu sang kagat. Bilang isa ka mamalaybay, nagustohan mo bala ang pagkalarawan ko sa imo?”

“Indi ko makuha ang buot mo silingon, Tya Dulahot?”

“Indi ka na magpakunukuno pa. Ginsugid na sa akon ni Ibeng Kuray nga may mga babae ka nga pinabusong didto sa Sinursihan.”

Nagmudlo ang mga mata ni Den-ay Amela. Ang iya baba nangin kweba.

“Indi ina matuod! Isa lamang ina ka pagpakalain sa akon!”

“Na, baliswaa pa ang kamatuoran kaangay sang sinul-ay sang imo pag-arado. Indi na paghinabuni ang kamatuoran gamit ang pinakamatahom kag pinakadalom nga Ligbuk sa imo mga binalaybay. Si Ting Anting mismo ang nakabati nga iya ginsugid kay Ibeng Kuray nga indi man makabatas nga ilikom ini sa akon kay abyan niya nga matuod ang akon manak.”

“Ngaa wala nila mismo ina ginsukmat sa akon ukon ginsugid sang diretso kay Den-ay Amela?” pangutana ni Lampong Mogad kay Tya Dulahot agod makumbinser si Den-ay Amela nga indi matuod ang sugilanon.

“Nahadlok sila nga sa ila mismo mabatian ni Den-ay Amela ang estorya kag sila pa ang bangdan sang inyo pagbulagay,” pahisayod ni Tya Dulahot.

“Indi matuod ina, Den-ay Amela,” panginwala niya sa dalaga.

Hana na kuntani dakpon ni Lampong Mogad ang natuo nga kamot sang dalaga apang ginbutong na ni Tya Dulahot ang natuo nga kamot sang iya manak.

“Dali ka na, Den-ay Amela. Palayui ang maluib nga ina! Husto gid ang himalad ko sa imo nga may isa ka lalaki ka nga pagahigugmaon apang magalimbong sia sa imo. Nasulat sa badlit sang imo mga palad, isa ka manggaranon nga tagaubos ang nagakabagay mo nga mapamana. Mangin malipayon ka sa iya luyo bangod pagakabigon ka niya nga isa ka hara.”

“Hatagi ako sang kahigayunan nga mapamatud-an ko nga wala ako magluib sa imo,” pakitluoy ni Lampong Mogad sa kahagugma.

“Amo gali ini ang rason kon ngaa pirme ka nagabalikbalik sa Sinursihan. Siling mo may ginapatigayon ka didto nga para sa aton palaabuton kag agod matupungan mo ang nahatag ni Tisuk Tusi. Gali kay may ginasursi ka didto nga liwan, indi lang isa kundi madamo nga mga dalaga. Sungaksongak sa mga babae! Maluib!” nagaugtom nga panukmat sang lin-ay.

“Dali na, Den-ay Amela.” Nagtalikod sila kag naglakat sing madasig. Ginadapit ni Tya Dulahot si Den-ay Amela.

Ginsinggit ni Lampong Mogad ang ngalan sang dalaga. Dumulog man ini kag bumalikid. Nanginbuhi ini sa kamot sang manding. Daw mamuntog nga man-og ang nawong sini. Ang malulo sini nga pungyahon nangin mabaris nga talan-awon. Kag gilayon niya nga ginhaboy ang pinutok nga ugbos sang pakupako nga ginhatag kaina sa iya sang ulitawo. Tumopa ini sa guya sang ulitawo. Sa pamatyag ni Lampong Mogad, may madamo nga siit ang amo nga pakupako nga nagpilas sa iya pagkatawo kag balatyagon.

Nagpadayon sa paglakat si Den-ay Amela nga nauna na sa iya manding.

“Den-ay Amela, hulata ako!” singgit ni Tya Dulahot.

Apang mas nagdasig pa gid ang iya paglakat tubtob nga nagdalagan na. Mariit ang Busay Sagawak gani kinahanglan niya magpalayu.

Nagdumdom sia nga kuntani isa sia ka pispis. Luyag niya maglupad palayu agod mapalagyuhan ang pinakamasakit nga kapaslawan. Apang huyhoy ang iya mga pakpak. Basa sia sa tuman nga kasubo. Isa sia ka punay nga ang mga mata ginlumos sang tuman nga kasakit.

Bisan amo sini nga kasakit ang iya ginabatyag, luyag niya nga magsipak sang dalan. Luyag niya nga sundon ang Dalan Kabladan.

Kon tan-awon ang Dalan Kabladan halin sa putokputokan sang Bungyod Tinubcan, makita ang porma sang tagipusuon. Kon si Lampong Mogad nagdalagan sa pihak nga dalan kag sia man maga-usoy sang pihak nga dalan , magaabtanay sila sa tinabuan sang duha ka dalan didto sa ulo sang Danaw Oriman nga ginatuboan man sang madamo nga pakupako. Karon nga ginutlo, duha ka dalan ang nagapanghangkat sa iya – ang dalan pauli sa ila balay kag ang dalan padulong sa ulo sang Danaw Oriman. Mahawan ang dalan pauli sa ila balay. Masiot ang Dalan Kabladan. Masalawid ayhan sia sang mga gamot sang pakupako nga nagatululubo sa kilid sang dalan?

TAMA na nga inarte ina, Den-ay Amela! Saway sa iya sang iya hunahona. Isa lamang ka pagpakunokuno ang ila pamulong, hulag, kag dulomdumon, kag balatyagon samtang nagatulok si Tya Dulahot. Sa ila nga tatlo, si Tya Dulahot lamang ang may tampad nga pamulong, hunahona, kag balatyagon.

AMO ini ang matuod. Napat-od na niya kaina pa samtang nagasugilanon sila ni Lampong Mogad nga mga karabaw ang nagbalalata didto sa iya ginpasad nga pastuhan sa Sinursihan.

Nagpalamungol lamang si Ting Anting sa iya pagkabati sang balita sanglit may diperensiya na ang iya palamatin-an bunga sang masami pagsakit sa iya sang sadista nga napamana didto sa Lambolinaw.

Isa ka pamat-od ang pag-usoy sang Dalan Kabladan agod supakon ang kagustohan sang iya amay kag manding. Pamat-od nga may dakung kalipay. Kay didto sa tinabuan sang duha ka dalan, sa ikog sang Dalan Kabladan nga amo ang ulo sang Danaw Oriman, magatabuay sila ni Lampong Mogad nga wala naglimbong sa iya. Ginpakalain lamang sang iya manding ang lalaki kag iya nga gingamit ang sayop nga balita nga ginduhol ni Ting Anting kay Ibeng Kuray.

Sa iya pagdalagan, napat-od niya ang rason kon ngaa ginligaran ni Lampong Mogad ang iya pag-aha nga angkunon sia sang lalaki. Ang kasigurohan daw dapya sang hangin sa iya nawong nga bisan wala sang porma, wala sang nawong, wala sang lawas, kag wala sang mga tiil apang sarang makainas sang kapakupakohan. Si Lampong Mogad, may kutitot kag nagabarikutot nga likom! Ang masami nga singgit sang linghuron nga mga bakero sadto samtang nagapinaligo sila nga mga lalaki sa Danaw Oriman samtang nagapatubog sang ila mga karabaw.

Nagdasig pa gid ang iya pagdalagan. Nagtiyog sing madasig ang ginapaabot nga mga hitabo sa iya pinsar: Dungan sila nga maabot sa tinabuan sang duha ka dalan, didto sa ulo sang Danaw Oriman.

Masinggit sia liwat nga may man-og sia nga nakita. Sa pagkadaku! Kag malukso sia sa luyo sang lalaki agod saluon sia. Kag masulit ang mga hitabo kag balatyagon. Itugyan niya ang pagkababae sa lalaki agod indi na sia makuha sang tagaubos nga si Tisuk Tusi. Kag pangindian sia liwat sang lalaki.

Kutlon niya ang pangalag-ag sang lalaki nga daw ugbos sang pakupako nga ginaluto sa gata.

“Ano ka bala, Lampong Mogad. Kon amo man lang sina nga butang ang nagahawid sa imo agod buhaton mo ang ginapangabay ko sa imo, tandaan mo: Madugay na ako nagauyat sang aguha sa pagpapanubok. Nauyatan ko na ang pinakagamay nga dagom kag nagpahalipay man ato sa akon sanglit natubok ko ang obra-maestra sa pula nga pulos sa pagpatigayon sang ruyuruyo nga inugman nga gintudlo sa akon ni Uya Ariring. Siling niya, matuman ang gugma nga ginahandom kon may himpit nga pagtuo sa gahom sang gugma samtang ginadihon sa pula nga pulos ang trese tanan ka dibuho sang panubok. Ari kag natapos ko na ang panubok sa pula nga pulos nga nagasalig nga tumanon mo ang saad nga gugma saakon. Handa ko na gani nga ihigot ini sa imo ulo samtang nagapangako sa matinong nga tubig sang Danaw Oriman nga ikaw kag ikaw gid lang tubtob sa katubtoban. Sa katahom sining panubok sa pula nga pulos, masugid mo bala kon pila ka dagom ang nagtiko, ang nautod, kag pila ka dagom ang nagtuslok sa akon mga tudlo, ukon mapakot mo ayhan kon daw ano kagamay ang dagom nga nagapahalipay sa akon?

Sa iya mga pamulong, si Lampong Mogad naman ang mabarikutot sa kahuya nga daw ugbos sang pakupako. Apang sa hinali, mangin man-og sia nga mamuntog bangod nabuta sia sang kaulag bangod sa pulong sang pagpanghangkat nga nabatian. Mahuya sia sa iya pagkamamalaybay kon indi niya mahisayran ang buot ipaalinton sang lin-ay. Kag mahuya man sia sa kaugalingon bilang isa ka arador nga pabaya-an nga tiwangwang lamang ang isa ka bantod.

Ang masunod nga mga hitabo indi na pagpakunokuno kay ang tagsa nila ka balatyagon nagasinggit sang matuod nga paghigugma.

Sa pag-abot sang ugtong-adlaw, nag-untay ang tanan nga ugbos sang pakupako sa pangpang sang Danaw Oriman. #

__________________________
Si Jesus C. Insilada isa ka manunulat sa pulong Hiligaynon. High school teacher. May Doctor of Education degree halin sa West Visayas State University sa Iloilo City. Subong naga-specialize sa English Literature sa amo man nga unibersidad. Sa iya mga libre nga oras, nagatuon sia sa pagpanubok, sangka dumaan nga tali-ambong sa pagpamurda demano. Nakapasakop sia sa masunod nga writing workshops: SanAg, Lamiraw, kag Iyas. Sang 2010, nagdaog sia sang ikatlo nga lugar sa Hiligaynon Short Story sa 60th Carlos Palanca Memorial Awards for Literature.