Komposo ni Dandansoy
Ako si Dandansoy nga kon inyo madumduman, sang ginikanan kag kahagugma ginbayaan. Tanan sila sa Payao nagpadulong kag siling nila kon ako sa ila hidlawon, ang Payao akon lang tan-awon. Apang tandu-tandu sa dagat, tandu-tandu sa bukid, pila na ka presidente sa Pilipinas nailis, ang Payao sa diin…sa paminsaron dili ko makurit. Sa diin ang Payao sa naga-urulhot nga kabalayan sa tunga sang talamnanan? Sementado sa nanari-sari nga kadakuon kag duag, ang Payao bala sa Hongkong, sa Japan, sa Saudi, sa Canada, sa Italy?
Salamat sa Diyos, ining pamangkot nasabat gid man, gani sang komposo buot sa inyo maglingaw. Sa gahum sang sugilanon kag ambahanon, ang kabuhi ko kag paghigugma liwat pabantugon. Gani mga abyan, kon mahimo dili magdali. Igso-on sa tabuk nayon, hapit anay sa amon. Waay kita sing buyu nga pagamam-un, apang kon ikaw sang tinanuk nga saging makauyon, hala bira kita upak kag sang malamig nga softdrink sa tiyan pagaligay-ligayon.
Ako si Dandansoy, dili na binayaan, kasubong sang ginkanta sang madamo nga iloy kag manugbantay-bata sa pagduyan, pagpaili-ili-tulog anay. Kasubong sang ginsa-plaka sang mga tawo nga kilala kag sa ila naghatag sang kadayawan kag madamo nga kuwarta. Ang akon suwerte nagbag-o isa ka Domingo it aga sa bulan nga tagkirewi, kon sa kamal-aman pa.
Ako si Dandansoy, alyas Engineer sang barangay, sadto 29 anyos kag sang isa ka abu-abuhon nga van nagapanag-iya, naga-drive. Amo nga si Kapitan Tyago nangabay kon mahimo sugaton sa airport sang Iloilo ang isa ka doktora nga sa amon magakadto. Lorena Advincula ang iya ngalan, apo ni anhing Eddie nga napatay sa pagbanug sang tinae. Kailo nga mal-am, waay gid matabangan. Ay, ay, ay, ang mga pobre sa ospital sang banwa, sang probinsya…!
Akon nadumduman nga classmate ko ining Lorena sadtong elementary. Ambot kon uso pa ini subong apang kami sadto may ginatawag nga feeding. Sang grade three, kami ang pares sa paglugaw sang manamit nga bulgur wheat. Ang iya iloy, si Manang Acay, ang naghimos bangod sadto pa lang maluya na si Lola Engrad nga sa akon nagtatap.
Ako si Dandansoy nga maniwang, sang isa ka kaldero ginpalukdo pa-eskwelahan. Husto, pakot gid n’yo, ang kaldero sa tunga sang talamnanan nagtabingi – nahulog – kag ang lugaw indi sarang mapudyot. Sa kakulba, ako sa shorts nag-ililihi. Kaluoy nga Dandansoy, kinadlawan na, waay pa makasalbar sa paha ni Lola kag sa buyayaw sang maestra. Paano ko malimtan nga sa idalum sang kahoy nga laua-an sa likod sang eskwelahan, ako sa paghilibiun ni Lorena gin-updan?
Ay, ay, ay, ang pobre ko nga tagipusuon nanunlog. Dayon ko sia nakilala sang sa airport nagapaguwa kag manghulonghulong bitbit ang isa ka daku nga bag nga itom. Malip-ot ang buhok, nakaputi nga blusa kag shoulder bag nga pula subong sang iya gin-text sa akon. Ginsu-gata ko sia sang matam-is nga mga yuhom. Ang pobre ko nga tagipusuon, anano nga dayon ang pagkuba-kuba – sa pagrulukso-lukso daw sa ginaituk.
“Sang ina ka pa?” Sugata nia.
“Wala lang madugay, a.” Ginkuha ko ang iya dala kag kami nagtabok sa nagalinumba-anay nga salakyan kag pasahero sa kalsada. Ang matuod, mga tatlo ka oras ang akon hulat. Bal-an n’yo man, baryo pa ang sa amon kag ang alagyan, abaw a, kabudlay ispelengon! Sadto lang sia nakapauli halin sang magsaylo sila nga magpamilya sa Manila sang maka-graduate kami sa grade six. Pila ka bulan antes sina sang mapatay ang iya Lolo Eddie.
Diretso na kuno kami, sa baryo na manyaga. Magabalik na sia sa sunod nga semana. Bal-an ko nga subong sang madamo pa nga abyan kag kilala – bangod sa kasakuon sa syudad ukon sa ano pa man nga rason nga sa paghibalo waay ako sing kinamatarong – dili sia maglawid sa pagpauli sa uma. Pero ambot, sa pagpaminsar nga sa sunod nga semana dili ko na sia makita, daw sa latay sang nagabiti nga latigo sa akon pamatyag. Ay, ang pobre ko nga kalag nagtalang-talang. Pen, pen de serapen sa diin bala ang mas masubo, makatalagman: ang magalaon gid lamang ukon ang magpasimpalad bisan pa liwat pagabayaan?
Ugaling ang tingog ni Lorena sa pagpangamusta nagtulutumbo amo nga sa batsehon nga kalsada ang amon laway nagwilisik. Nasimhutan ko ang mga rosas nga sa atubangan sang balay nagapamukad kag ginapanan-awan nga sa iya ginahatag. Sa paglingkang-lingkang sang van, nagdut-anay ang amon mga siko kag abaga nga daw sa kanami lang bala magligid-ligid sa kama. Anano nga daw sa may alibangbang sa dughan ko nagkapa-kapa paguwa nga sa dalanon nabilin ang pila ko ka kakulba!
Pagadayunon ko ang akon komposo sang mag-abot na kami sa baryo. Sanglit tabuan nga Pacquiao-Morales rematch, asta sa balkon buta gid ang balay ni Kapitan Tyago. Luwas pa nga ang ila TV indi lang colored, indi lang daku, kundi flat screen gid nga Panasonic! Pinakauna sa baryo, salamat sa anak sini sa Saudi. Mapagsik ang pang-abi-abi kay Lorena sang nagtululumpok nga tuman ang reklamo sa kadamo sang pasayod. Hala sige, pakilala nga sila man paryente. Nadumduman pa bala nia sadto… kilala pa bala nia si amo sini? Kumusta ang iya pamilya? San-o naman sila iya magakari? Ay, ay, ay, si Lorena, ang doktora halin sa Manila, sang naglalabug nga mga liug kag nagpanghublas nga panulok, sang bilog nga baryo ginsunod.
“Te, ‘Day, magkano ‘yong pusta?” Lahug ni Kapitan, maniwang nga tawo, sang si Lorena makapungko na. “Siguradong tumba na ang kontra.”
“Tan-awon ta anay, e,” sabat nia nga nagayuhom.
“Aba, maayo gid…kabalo pa!” Ang tingog ni Kapitan nagahara-hara nga subong lang ang bilog nga manugtan-aw nakaangkon sang kapagsik dili lamang sa paghulat sang sambuwa nanday
Pacquiao kag Morales. “Kita n’yo…aton ining doktora…libre…gani indi gid magpabungol-bungol. Karon sa alas-kuwatro, sa barangay hall gid magkadto.”
“Manyaga muna tayo, ‘Day,” guyod sa iya ni Manang Delia, ang but-anan nga asawa ni Kapitan. “Engineer…” hagad man sini sa akon. “Mainit-init pa ang tinola. Langka kag kadyos.” Duha man lang tani ka lat-ang ang amon balay pero sanglit mas manamit maghigop sang sabaw nga may upod nga dalaga kag magtan-aw sang boksing nga subong lang sa sinehan, sa lamesa sa pihak nga hulot ako nagpadulong.
“Karon sa gab-i maihaw ‘ta sang manok, a,” pabati-bati ko kay Manang Delia. Ang matuod, luyag ko mahibal-an kon ini paborito bala ni Lorena. “Ano ayhan ang maayo, fried chicken ukon tinola?”
“Dami na sa ila ni Engineer.” Dayon pasiplat-pangiray sa akon ni Manang Delia. Huo, amo na sila sadto tanan sa baryo, tanan na lang nga magkari nga dalaga, sa akon ginatodo.
“Bisan manok pa kag itlog, a.” Abaw, daw sa nangusyan man ako sa akon namitlang. Matuod ako may poultry kag waay gid kaso nga si Lorena pagaihawan, pagalitsonan. Apang atong pagpasakay sa umpisa pa lamang sang pagpang-unlog pinasahi kag sa napamatud-an, makatalagman.
Ako si Dandansoy, dili man gid gwapo pay may dalitan nga angkon. Dili man sa pagpahambog, madamo sadtong kolehiyo tubtob sa opisina sa munisipyo ang mga dalaga nga nagpabatyag, nagalaum. Kon ipamangkot n’yo pa sa kamal-aman, igasugid nila nga maalam ako kag but-anan. Apang mapati man kamo ukon indi, kamot lamang sang una ko nga nobya – huo ang nagbiya – ang akon nauyatan. Sa mga tion nga ato ginasunlog gani ako sa inuman – ngaa kuno kasubong na lamang sa pagprotekta ko sa mga watershed ang pag-amlig ko sa akon sarakangan. Siguro labi lang ako nga nangin pislian umpisa sang ako mabansagan nga si Dandansoy – bata, ulitawo nga binayaan.
Apang sang udto nga ato, bal-an ko man nga dili na gid ako makapangindi sa liwat nga paghutik sang tagipusuon. Sang masayuran nga yes, daug na si Pacquiao – tumba-lipong gid ang kontra kag ang hilinugyaw sang bilog nga baryo kalipay-pagpabugal sang bug-os nga pungsod, sa tagbalay kag bisita dayon akon lisensya. Sa balay ako nagpauli kag magpaligo – nagpahumot, pa-guwapo. Sa poultry ginsugo ang isa ka sidekick nga solterito agod magpangita sang tulotam-bok nga manok nga pagadal-on sa balay ni Kapitan Tyago. Sa hardin gintan-aw ang mga tanom nga rosas sang laon nga tiya kag ginpangamuyo ang ila pagbuskag. Ako si Engineer Dandansoy, ginkalipay ang mangin bodyguard ni Dra. Lorena, agod si kon sin-o man nga tampuhaw nga overseas sang baryo ukon politiko sang banwa dili makaporma.
Husto lang nga nagsalum na sa paminsaron sang bilog nga baryo ang pagdaug ni Pacquiao kag nabangot na ang mga kanding, baka, kag karbaw sang ginsugat ko si Lorena. Isa ka karton sulod ang binotelya sang ferrus sulphate, vitamin C, pills kag condom ang sa akon iya ginpadala. Bag-o man sia paligo kag isa ka manayanaya nga lin-ay sa sandal, pantalon kag polo shirt. Tinumpok sang kababaihan ang amon naabutan sa barangay hall. Tumalagsahon ining hitabo nga ang baryo sang isa ka doktora pagaduawon. Tatlo pa ka baryo, patukad-padulhog ang pagalakton para sa pinakamalapit nga Barangay Health Center, kag ang pag-ulhot sang midwife subong kalaka sang lati kag ugsad. Amo nga si Manding Soteng, manugbaligya sang bandi, nanglatas pa sang banglid kag suba sang mahibaluan ini.
“Abaw, abi mo lang ‘ya, ‘Day, tuig-tuig ako nagapabunyag,” panugiron sini. “Tama na, sobra na, siling ko kay Manong mo Estong. Apang ano ang mahimo ko?” Gusto sini mahibaluan kon bala naganiwang gid man ang babaye kon magtomar sang pills subong sang nabatian nia sa mga istorya sa suba sa iya pagpanglaba.
“Ay, maayo lang kay sahuan ko iya ang pills. Kon dili siguro, ambot lang kon tatlo lang ang akon bata,” si Lea, manugbaligya sang kamatis kag bag-o lang nakapasemento sang balay.
“’Yang si Rogel…abi n’yo lang, puerte gid labi na sadtong mga trayntahon pa lang kami. Susmaryahusep, halos aga, hapon, kag gab-i.” Dayon sini halakhak. “Kag dili gid, bisan ano ko kapirit, dili gid sang condom maggamit.”
“Ay, ako ‘ya, nagpakapon gid takon,” si Carmen, isa ka Barangay Kagawad. “Hadlok man ‘ko sadto kay siling nila di ka na ‘ko manamitan. Te, naga ta haw?” Utoy-utoy man sini kadlaw. “Mga desperatis lang na ‘ya, di bala, Doc? Hay…ano abi kay katig-a gid sang ulo sang iba diri. Gusto lang magpanamit pirme.”
“Te, ikaw ‘ya, “Day,” si Lea sa mala-hani nga tingog, “pila na imo?”
“Wala pa, ‘Nang,” padayon kuha ni Lorena sang blood pressure sang kamal-aman. “Malaon na ‘ko siguro.”
“Sus Ginuo! Ngaa man ‘ya…ari si Endyiner hu,” madasig nga sugpon ni Carmen. “Sa husto namankamo nga edad kag makasarang. Ay, abi mo lang ‘ya, “Day, mas maayo gid ‘ya nga may bata ka.”
“Amo na ang dili ko maintindihan subong,” sal-ut ni Manang Gloria nga may mga maestra nga bata kag masaku na ang reklamo sang paglingin sang ulo. “Ang makasarang, dili luyag mag-asawa. Kon luyag man, dili makabata. Naga man ang iba, hala sige pa gani ang kumos-hilot agod mahulog pero kon ngaa amo pa ang nagadayon.”
Apang hinali natublag ang ila malapuyot nga istorya, amo man ang paghampang sang kabataan sa plaza. Si Manang Buday nga presidente sang Barangay Pastoral Council naghangus nganagpadulong. “Ay abaw, ‘Day,” sugata nia kay Lorena, “salamat sa pagkari, sa pagkaba-laka, apang ngaa subong lang vitamins nga ginapanghatag mo ang condom kag pills? Basi makalab-ot kay Father Miguel, mabuyayawan gid kita!” Kag ano na lang kuno kon makakadto sa kamot sang kabataan? Sus Ginuo, basi labi nga mangisog sila sa pagtilaw-tilaw. Ay, abaw, sa gilayon gid kuno untatan!
S’yempre pa, waay gid nalikawan ang pagsabtanay sang kababaihan. Nangin klaro, nangin diretso ang pagpautwasanay sang mga paminsaron kag balatyagon nga sa pagtinumpok-tumpok lamang sa pagpanglaba sa suba kag bomba nagaguluwa. Subong abi sang panindugan ni Soteng nga tama na, sobra na ang anum ka bata. Ngaa kuno mapati sia iya sa sermon ni Father Miguel nga ini gani ginasugid nga may bata sa isa ka katekista? Kag ngaa haw kuno, hatagan sila sang simbahan sang inugpakaon kag inugpaeskwela?
Gilayon man nga nag-abot si Kapitan Tyago kag kay Dra. Lorena nangayo sang pasaylo. Nasubuan gid sia nga damo gihapon ang kulang sa ihibalo sa ila kinamatarong. “Padayon,” mando nia, “sa pari ako ang bahala.” Kag labi nga nagdayaw ako kay Kapitan. Waay sing pagkabalaka nga sa masunod nga eleksyon mahimo ato nga pangontra sa iya.
“Don’t worry, Kapitan,”sabat ni Lorena. “Buo ang aking loob.” Dayon man sini atubang kay Buday. “Don’t worry, Manang Buday, magseminar man kita sa mga pamatan-on kag maging responsable sila sa kanilang mga desisyon.”
Amo nga sa pagpadayon, ako kag si Lorena nagpungko sa idalum sang akasya sa pag-hingalup sang adlaw.Malapit ini sa lote nga sadto sang ila balay ginatindugan kag sang adlaw nga ato, ginapunihan sang mga ralaswahon kag kabulakan. Matuod, siling nia, dili na solo sang mag-asawa ang ila desisyon sa pagpamilya. May intervention na, may pasilabot sang World Health Organization, sang United Nation, sang Department of Health sa mga programa sini kag pag-ayuda sang condom kag pills.
“Gusto mo sang bata?” Pamangkot ko.
“Kahit sino naman siguro. Pero ayaw ko pa.”
“Pero sang nobyo mo gusto na?”
“Paano mo nalaman?”
“Lagpat lang. Kon amo, may ara.”
“Pinapasunod ako sa Amerika.”
Ay, ay, ay ako si Dandansoy nga binayaan, ngaa sang dimalas daw dili gid mabulagan. Apang nakita ko sa iya mga mata ang akon man kapung-aw; nahibaluan nga ang iya gutom dili man sa tiyan, kag ang kauhaw dili sa tutonlan amo nga sang paglaum ako waay nadulaan. Ang akon Payaoiya Amerika kag bisan pa silingon nga ang tagipusuon waay sing pagkalimot, maka-gagahum ang kapung-aw, ang kahidlaw, kag kami karon iya ang magkaupod.
“Pero di ko makita ang Amerika sa akon mga damgo,” siling nia.
Sus Ginuo, abi n’yo lang kon daw sa ano ang pagkuba-kuba sang akon dughan; daw sa tampuhaw nga nag-udyakan! Nagpati ako sa iya kay bisan ako man, huo nagahandum makakita sang snow kag makaangkon sang dolyar, apang dili agod didto mangabuhi. “Amo gali nagpauli ka,” siling ko nga labi ginkugmat sang mga masunod nga sabat. “Huo. Parang may kung anong parte ko nga nabilin diri na mapanatag lamang ako kung makauwi.”
“Kag kumusta ang pakiramdam mo karon?”
“Ikaw? Siling nila sa PUP ka nag-graduate, hindi ka nahidlaw sang Manila?”
“Ari na ang tanan sa Iloilo, luwas sa pag-ugwad sang mga baryo. Okey na ako nga makapa-SM ukon makapa-Robinson kon san-o ko gusto. Damo man ang seminar kag training sa Manila, sa Cebu, sa Davao. Nakakadto naman ‘ko gani sa Korea kag Japan. Sang isa ka semana lang may meeting ako sa isa ka telecompany para sa dugang nga cell sites abay wi-fi. Ngaa handumon ko pa ang trapik, gahud, polusyon?
“Pero walang malinis na tubig diri. Of course, di naman ibig sabihin talagang malinis ang tubig sa Manila pero look, hasta subong suba kag bomba gihapon. Nagadunot ang inyo tinae. Alam mo bang kaya nag-doktor ako dahil sa nangyari kay Lolo? Cancer of the liver ang iya nangin balatian. Syempre, nalaman ko lang ‘yan sang Biology major na ako dahil sabi ng kamal-aman, nagbanug ang tinae nia dahil nahiwitan.”
“Amo nga maayo gid kon ang katulad mo mangin matuod nga doktora sang baryo.”
Ay, ay, ay panulok nga naglapaw sa mga bakulod kag bukid ang iya nangin sabat. Bal-an ko nga nagabiyahe ang iya paminsaron sa Manila tubtob sa Amerika. Ambot kon bangod sa dapya sang tun-og kag huni sang sirum-sirum kon ngaa labi nga nagbaskug ang akon buot. Siling ko sa kaugalingon, kon nagapanakayon man ang iya paminsaron kag nagapanimbang ang iya balatyagon, gusto ko malatunan sia sang akon paglaum.
Gin-istorya ko nga bisan nabulilyaso ang proyekto nga patubig ni Kapitan bangod napierde ang iya congressman, sigurado na ang ayuda sang isa ka NGO sa bulig man sang pribado nga mga tawo. Naumpisahan na ini sa madamo nga dagyaw kag bilang pamatuod, gintudo ko sa iya ang Yalo watershed kag ang mga banglid sang narra kag mahogany. Saulado ko ang mga detalye halin sa natakos nga distansya, budget, balaklon nga mga tubo, kabilya, piyesa kag madamo pa. Ginapanan-awan ko na ang adlaw sang pagsagawak sang malimpyo nga tubig sa lababo sa kabalayan kag ang padayon nga pagpananom sang kakahuyan.
Nagtangu-tango lang sia kag gihapon sa malayo ang panulok nga sa liwat akon nabatyagan nga ako si Dandansoy binayaan. Pilit ko man ini itumba, itikwang, palagyuhan, daw sa igi nga sa panit ko nagakamang. Ang iya kahipos nangin daguob sa akon paminsaron. Sadto
nga sirum labi ko nga nahibaluan kag nabatyagan nga isa ka tumandok nga pangayaw – kasubong sang ginadamgo ko nga tubig – ang doktora nga akon palangga.
Pen, pen de sarapen kutsilyo de almasen, “Fight hasta malipong,” singgit sang kabataan; “Para sa bayan ang laban na’to,” singgit ni Pacquiao. Now or never ang rosas sa hardin kinahanglan mahalad kag mahatagan sia sang mas daku pa, mas dalum nga rason agod ang Amerika dili na gid ikonsidera.
Amo nga bisan pa nangin masaku sang mga masunod nga adlaw, ako si Dandansoy Engineer sang munisipyo, waay nakalimot sa pagpabatyag sang paghigugma kay. Nagpadala sang bandi, nagpasag-ub sang tubig, nagbakal sang mga padala nia sa banwa, kag salamat sa cellphone, sa pagbaha sang mga nagapakonsulta sa iya akon napadumdom nga magkaon na, magpahuway, kag sige lang yuhom kag pasakay sa kon ano man nga unlog. Nasundan ko man ang iya mga hilikuton parehas sang pagbisita nia sa ospital sang banwa kag sa pamunuan nakipag-istorya.
Sa baryo madamo man ang nagkalatabo. Luwas sa masami nga pagma-oy sang pila ka soltero sa pagkapierde sa bulang kag sa sugal ukon sa simple nga kabangdanan nga nahubog, namuyayaw si Manang Condring nga komadrona. Kasubong ni Manang Buday, presidente sang BPC, sia man kontra sa condom kag pills sa obvious nga rason.
Ara man si Uwa Girum, kilala nga manugsantigwa sa tabuk-suba. Suno sa iya makaga-laba ang paggamit sini – daku nga sala ang pagpatay sang bata! Nakita na kuno nia sa iya pagsantigwa ang katapusan sang kalibutan. Tan-awa ninyo, panugiron nia sa kababaihan nga nagapanglaba sa suba, kadamo karon sang sunog, sang linog, sang baha, kag bisan ang mga man-ug kag ilahas nagaguluwa! Ini tanan bangod sa kasal-anan sang katawhan kag ang mga bag-ong bun-ag ang makasalbar!
Sa punto nga ini bal-an ko nga ginahawat-hawat na ang inyo pagginhawa indi sa kon ano ang posisyon ni Lorena sa mga hitabo. Nasiguro naton nga indi malingkang ang doktora sa iya natun-an. Luwas pa nga nagabagrot ang iya ngipon sa pagdumdom nga ang iya Lolo kuno ginhiwitan. Kon ako naman iya inyo pamangkuton kon bala nagapati ako sa babaylan, sa manugbulong, ini lamang ang akon matugda, abyan: sadtong bata nakasunod ako kay Lola didto sa San Joaquin sa pagtukad sa katapuan sang Estrella Bangotbanwa. Dili ko malipatan nga sila tanan nagahilibion samtang nagakanta, nagapangamuyo, nagalakat-atubang sa apat ka pamusod sang kalibutan. Nasaksihan ko si baylan Jose sa pagsayaw kag matuod ato makapalanindog-bulbol. Sang magsakit ang akon ulo, sa iya orasyon dungan huyop sa akon lubot kag nusnos sang luy-a, ako nag-ayo. Nagdayaw ako sa iya kinaadman sa pagbasa sang huni sang hayop kag direksyon sang hangin. Sa akon iya gintudlo ang amihan, habagat, kanaway, kag salatan.
Apang ining si Uwa Girum, gulpi lang nag-ulhot isa ka adlaw. Tumandok sia nga nagpa-amulya sa Mindanao sadtong panahon nga ginakabig ini lugar sang bulawan. Amo ini sia sang makauli, isa na ka babaylan, kag waay man sa pagbinutig apang sa akon ihibalo, indi ini mamulong kon waay sing ginasiling nga “donasyon.”
Ay, ay, ay ang mga halangdon nga babaylan isa na lamang ka handumanan. Sa baryo nagabaha ang kabataan kag madamo ang nagakalamatay indi sa engkanto sa suba, indi sa hiwit sang aswang! Antes ako magpadayon-buwelo, abyan basi ikaw nauhaw, sa paglisensya indi mahuya. May malamig nga tubig sa banga kag karon sa katam-is, sa kalimpyo, sang Imodium kag Diatabs dili ka na mangita. Ara lang man sa likod ang C.R. Kag dili magkabalaka, damo gihapon ang akon manok. Ano gusto ninyo, litsunon ta ukon sa kapayas kag katumbal palangoy-languyon? Bisan gab-i may salakyan pa kag kon ano gid man, masaligan gihapon ang akon van.
Sa pagpadayon, abaw, ako si Dandansoy sang mga masunod nga adlaw sa kakulba kag kakunyag daw sa ginaduyan. Huo, mabuot sa akon si Lorena kag maalam sia para ang mga hulag ko kag palanambiton sa text dili niya mabasa. Apang, syempre, ang pagbaton sa akon, ang pagsulod sa relasyon lain iya nga istorya. Nasiguro ko nga damo ang iya ginatimbang ilabi pa nga kon aton gid man pinsaron, ang amon pagkilalahay waay pa gani sang isa ka semana.
Dumduman ko pa atong gab-i nga masanag ang bulan. Ako si Dandansoy labi nagpa- mat-ud nga bag-uhon ang kapalaran. Sa balay ni Kapitan Tyago si Lorena akon gindu-aw. Ay, ay, ay akon naabutan nga sia ginabahulay sa sakit sang tiyan. Nakainom man sia sang bulong pero sa tubig sa bomba namag-o gihapon. Amay nga Makagagahum, Iloy nga Makaluluoy, Espiritu Santo, si Lorena tabangi, akon palanambiton. Naglaga si Manang Delia sang luy-a kag amo ini ang amat-amat gin-inom nia.
Ako si Dandansoy sa makahalam-ut nga istorya gintinguha lingawon ang dalaga. Nabanhaw atong adlaw nga ako sang isa ka kaldero nga linugaw nagpas-an. “Bulgur wheat, buragwit,” utoy-utoy kami kadlaw nga subong lang indi masakit ang iya tiyan; subong lang bala matuod nga makahalam-ut gid man ang akon pag-ililihi kag ang akon paghilibiun sa idalum sang kahoy nga laua-an. Siling nia nadiskubre niya sa kolehiyo nga atong bulgur wheat ayuda gali sang Kano. Kag bangod liwat namitlang ang Amerika, gindiretso ko sia pamangkot kon diin ini sa dughan nia.
“’Lam mo Soy,” sabat nia, “naisip ko na dapat bumalik tayo sa sistema sang barangay. Alam ng Kapitan, ng mga Kagawad, kon ano ang problema, kon ano ang kanilang magawa. Tingnan mo, napaayos n’yo ang plaza, napangalagaan ang watershed. Dapat sa mga baryo sa bansa malagaw ang gobyerno at hindi sa kung saan-saan gumasto in aid of legislation kuno!”
Karon abyan bal-an n’yo na, kon ngaa isa ka adlaw duha na ka tuig ang nagligad, nag-hugyaw ang baryo kag nagtay-ug ang bilog nga banwa sa pagpauli ni Dra. Lorena Advincula. For good gid kay sia na karon Mrs. Dandansoy kag ay, ay, ay ang Payao matuod sarang na lamang handumon.
Paano ko sia napasabat? Paano nia ako napasugot? Tapuson ko ining komposo sadtong gab-i sang binayle. Abaw, sang adlaw nga ato, waay pa ang tagdalamog sang baboy, nag-uwang na sa plaza ang Alemar’s Sound System. Nagpakatugob sa kaiping nga mga baryo ang mga sonata nga nagpatundik-tundik sa mga mal-am kag bata. Gilayon nagdululhog ang mga dalaga sa suba sa pagpaligo. Ang ang mga soltero naman iya sa likod sang balay ni Kapitan Tyago sang mga litson nga manok nagliso-liso. Nagabira-waswas pa ako sadto sa damo nga papeles sa opisina; meeting diri, meeting didto. Amo man ang kasaku ni Lorena sa konsultasyon kag pagpamati sa malapuyot nga mga hibubun-ot sang madamo nga mga sakit kag pag-antus.
Mga alas otso sa gab-i sang magdamol ang mga tawo sa plaza. Nakatsinelas man ukon nakasapatos, tanan makasaot basta dili nakauba ukon naka-shorts. May libre nga musika, may ginabakal ilabi na kon may litson nga manok nga ginapalibot. Ako si Dandansoy, Engineer sang baryo, sa okasyon nga ini ginalauman gid nga makabulig ni Kapitan Tyago. Sa pagpaguwa sang una nga litson, sa manugbaligya ako nagpalapit kag sa mikropono nalawag –“Dos sientos pesos, bakal ni Endyiner Dandansoy, bayle ang tanan.”
Nagaigpat-igpat ang mga bituon kag makailima ang pagbinayle sang mga pamatan-on. Ginpangita sang akon mga mata si Dra. Lorena kag ang akon mga tikang sa iya nagpadulong. “Kasadya,” siling nia sang ako sa iya makatupad na. Pila pa ka musika ang natapos antes ko matan-ay ang mga kamot. Kag sa tunga sang plaza kami sa mga pamatan-on nagsimpon.
Ay, ay, ay, anano nga ang bug-os nga baryo sa akon nag-unong. “Lorena, minamahal kita,” ang gintukar sang Alemar’s Sound System. Naghabyog ang amon lawas suno sa amon mga tikang samtang ang akon kamot sa iya hawak kag ang iya naman sa akon dughan nakahaplak. “Lorena, minamahal kita,” tukar sang Alemar’s Sound System. “Tres sientos na ina karon,” singgit-lagaw sang manugbaligya.
Ginsaylo nia ang iya mga kamot, sa akon mga abaga naghimuyong. Tubtob nga sa amon pagtikang-tikang, sa amon paglibot-libot akon man nahugot, ay, ay, ay napalibot sa iya hawak ang mga kamot. Nagdut-anay ang amon mga dughan, ang amon mga panguyahon, ang amon mga bibig ay, ay, ay daw sa kalapit na gid!
“Nauhaw ako,” hutik niya. Ang kainit sang iya pagginhawa labi nga nagpakunyag sa akon paminsaron, sa akon dughan, ay, ay, ay tampuhaw hasta sa akon pus-on.
“Sige, mapauli anay kita,” sabat ko.
Waay sing bituon nga nahulog, waay sing bulalakaw nga naglabay, waay man nagbuka ang lupa. Waay ko man sa iya ginpangako ang talamnanan, ang suba, ang banglid, ang bukid. Apang halin sa plaza tubtob malab-ot namon ang balay ni Kapitan Tyago, waay na nagbuy-anay pa ang amon mga kamot, ang amon mga palad, ang amon mga tudlo. Kag bal-an n’yo man, sa husto na kami nga edad kag may ikasarang – ako si Dandansoy – ni Dra. Lorena ay, ay, ay sang condom ginpasuksok!
Pero nagsala kamo kon hinali napinsaran n’yo man, nga sa ato nga gab-i natapos ang bansag ko nga si Dandansoy binayaan. May kalipay matuod sa kalibutan pay sang masunod nga adlaw sang akon van sia ginhatud sa airport. Tandu, tandu sa dagat; tandu, tandu sa bukid…ang Payao gali ang Manila, ang Manila ang Payao ay, ay, ay sa cellphone kami nag-24/7. Nag-lati ang bulan, nag-ugsad; nagtag-ulan, nagtingadlaw, salamat sa promo sang mga barko, eroplano, pati RORO – bisan makapoy pay ang nawong ni Lorena akon ginsaulo. Ang amon mga lawas kag kalag labi pa nga ginpatabo.
Tubtob isa ka adlaw, halin ako sadto sa dagyaw sa pagpasaka na sang tubig sa baryo, natingala ako kon ngaa sang mga nasug-alaw nga kasimaryo gina-congratulate. Jackpot kuno ako, sobra pa sa nagdaug sa lotto! Susmaryahusep, gali kay si Dra. Lorena Advincula, sang Manila, sang Amerika nagbiya. Kag paano ako makapangindi kay sa balay na sia nagpauli? Kag abaw, saktuanay gid sila sang laon ko nga tiya!
Nabatian n’yo man siguro ang amon kasal bangod nagkari ang bilog nga banwa kag ang punsyon tatlo gid ka adlaw. Kag ngaa bala waay kamo inyo makakadto? Karon, kon luyag n’yo man mahibaluan ang versyon ni Lorena, bisan pati man iya sang bilog nga baryo, abyan balik lang kamo. Hasta na lang diri ang akon komposo. Kabay bisan paano nakalingaw ako. Kon ano gid man, text ukon panawag lang. Ako si Engineer Dandansoy kaubay si Dra. Lorena nga karon may seminar sa Cebu, nagabukas sang panimalay sa tagsa-tagsa.
Apang may isa ako ka kondisyon. Abyan, siguro mas manamit ang aton pag-istoryahanay kon sang pizza kamo may dala. Ina lahug lang a, pero kon tuod-tuoron n’yo, waay gid sing kaso. Hala sige, total sang manok dili n’yo gusto magdala, dili ko na kamo paghawidan pa. Hasta sa liwat nga pagkitaay. Sige…abyan, sa dalanon kamo maghalong.
(2006)
Balay Sugidanun 