Ang Bag-o nga Patinig: Tuldik Patuldok ë ni John Iremil E. Teodoro

PARA sa mga nagapamangkot kon ano tana dya nga sahi kang sapat ang “ë” nga makita sa akën mga binalaybay kag dinalayday rëgya sa Balay Sugidanun, amo dya ang akën sabat:

Sa Ortograpiyang Pambansa nga ginbantala kang Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) katong 2013 bëkët rën lang lima ang patinig kundi anëm rën: a, e, ë, i, o, kag u. Ang gindugang amo ang ë nga ginatawag “tuldik patuldok” hay wara pa man gid it tarawag sa “letra” nga dya. Sa Ingles, ginatawag dya nga schwa sound.

Sa introduksiyon ni Virgilio S. Almario, ang tagapamuno kang KWF, nga ginatig-uluhan “Pagsulyap sa Kasaysayan Bilang Panimula” ginahambal na nga, “May nadagdag na sangkap sa pagsulat dahil sa dibdibang pagsasaalang-alang sa ibang katutubong wika ng Filipinas. Isang radikal na halimbawa ang pinagtibay na dagdag na tuldik na pansamantalang tatawaging patuldok, isang tuldik na kahawig ng umlaut at dieresis, at kakatawan sa tunog na schwa na matatagpuan sa Mëranaw, Pangasinan, Ilokano, at mga wika sa Cordillera.”

May schwa nga tunog kita sa Kinaray-a. Amo man sa Kuyonon kag iban pa nga mga pulong sa Mindanao pareho kang Higaonon. Kang nagaumpisa pa lang ako sulat sa Kinaray-a kang dekada 90, ginahambal rën ni Dr. Leoncio P. Deriada nga dapat may letra nga gamitën para sa schwa sound. Ang suhestiyon na kauna, kang makinilya pa ang ginagamit, itayp anay ang “u” pagkatapos ibalik kag taypan liwan kang “i.” Pero daw wara man it may namati kay Deriada magluwas kanakën. Siguro hay kauti obrahën kaw daw awat-tiyempo.

Sa libro ko kang mga binalaybay nga Arkipelago kang Kasingkasing kang 2009 ang “ü” nga smiley ang gingamit ko para sa schwa sound. Dali man lang dya obrahën hay kompyuter man ang ginagamit sa pagsulat. Sa kumperensiya nga Ambagan kang Filipinas Institute of Translation (FIT) nga ginhiwat sa University of the Philippines Diliman katong Setyembre 2011 ginhambal ko sa sangka open forum kon paano kag ano bala ang proseso kang pagdugang kang sangka letra pa sa alpabeto nga Filipino agëd magrepresentar kang tunog nga schwa sa Kinaray-a kag sa iban pa nga mga pulong sa atën kapuruan.

Gin-address ko ang pamangkot kag suhestiyon ko nga to mga taga-KWF nga rugto, kay Roberto T. Añonuevo nga opisyal kang FIT, kag kay Almario nga wara pa sa KWF kato. Gindugang ko nga mangin matuod-tuod lamang ang pag-amot kang mga pulong sa Filipinas sa Filipino kon may letra para sa schwa. Mientras-tanto nga wara it letra para sa schwa, rakë nga mga pulong ang indi makaamot kag indi maporma kang husto ang pungsodnon nga pulong.

Positibo ang reaksiyon ni Añonuevo. Siyempre bëkët klaro ang sabat kang mga taga-KWF, ang KWF nga pre-Almario. May sangka propesor nga naghambal bilang suporta sa akën suhestiyon—si Marilyn Macwes nga nagatudlo kang Filipino sa Saint Louis University sa Syudad Baguio. Sa Ibaloy kuno kag sa Kankana-ëy man schwa man. Ang apelyido na kuno nga Macwes dapat Macwës ang pagmitlang.

Kang Mayo 2013, gin-imbitahan ako ni Almario para sa pinal nga konsultasyon (pinal hay natapos rën ang serye kang mga konsultasyon nga ginahimu sa UP Diliman kag sa nagkalain-lain nga mga siyudad at probinsiya) sa opisina kang KWF sa Gusaling Watson nga sakëp kang Malakanyang. Tana rën ang tagapangulo kang KWF. Nalipay ako kang makita ko ang draft kang Ortograpiyang Pambansa kag na-excite ako, as in gamayan ko lang këpkëpan kag harkan si Almario, kang mabasa ko ang nahanëngëd sa tuldik patuldok. At last, rëgyan rën ang letra para sa schwa ang ginakuon ni Deriada kato pa.

Sa konsultasyon nga to, ginpangayuan ako ni Almario kang mga halimbawa. Mga pulo kami rugto sa miting kag ako lang ang makamaan magmitlang kang schwa kag daw nanamian gid sanda. “Sëlëd” kag “yëhëm” ang nadëmdëman ko. May halimbawa rën sanda para sa Kuyonon nga “gërët.” Hambal ko kananda, Kinaray-a man ang gërët hay sa Kinaray-a gid man naghalin ang Kuyonon. May sangka linguist nga ginpaliwat-liwat kanakën hambal ang “yëhëm.” Nag-insister tana nga ang pangarwa lang kuno nga patinig ang schwa. Gintirawan ko magbais kana pero indi tana mamati. Kag tana ang ginpamatian ni Almario kundi ang nabantala sa Ortograpiyang Pambansa, “yuhëm.” Ginhambal ko man kay Almario nga Kinaray-a dapat kag bëkën Kiniray-a. Kiniray-a man gihapon ang naimprenta. Henewey, hapi rën ako nga may tuldok patuldik.

Pira lang ka semana matapos ang konsultasyon nga to sa Malakanyang, gin-post rën kang KWF sa andang website ang Ortograpiyang Pambansa nga libre nga ma-down load kag nagpanagtag sanda kang mga nakaimprenta nga kopya sa mga eskuwelahan kag mga kumperensiya nga andang ginaorganisa ukon maagtunan.

Natabuan man nga kang mga tiyempo nga to, gina-lay-out rën kang University of San Agustin Publishing House ang libro ko kang mga binalaybay sa Kinaray-a nga Kataw kang Burnham Park. Sa manuskrito ko “ü” pa ang gingamit ko. Amo dya ang una nga na-lay-out. Gin-text ko dayon si Arlene Moscaya, ang production editor, parte sa ë. Ginlihog ko tana nga islang ang tanan nga ü kang ë. I’m sure nagrilibat tana. Pero pagguwa kang libro ko nga dya kang Enero 2014, ë rën ang gingamit.

Ang pamangkot, kinahanglan gid bala nga gamitën natën ang ë sa pagsulat sa Kinaray-a?

Ang sabat ko, indi kinahanglan kon kita-kita lang nga mga native speaker ang magbasa kang sinulatan kang sara kag sara. Halimbawa, ang ngaran kang website ni Genevieve L. Asenjo nga Balay Sugidanun. Kon Kinaray-a speaker ikaw, pagkakita mo kang tinaga nga “sugidanun” man-an ko dayon nga ang “-nun” schwa sound ang u dyan ka ria. Pero kon bëkët ikaw native speaker, “-nun” lang ria para kanimo.

Kon ang target reader mo lang pareho mo nga makamaan mag-Kinaray-a, indi rën kinahanglan ang ë. Ako, ginagamit ko ang ë tëngëd conscious ako nga nagasulat ako indi lamang para sa mga nagahambal kang Kinaray-a kundi para sa bilog nga Filipinas kag para sa bilog nga kalibutan gamit ang Kinaray-a. Siguro makuon nga ilusyonada lang ako nga nagasarig nga basahën kang bilog nga kalibutan. Pero sin-o bala ang manunulat nga bëkët ilusyonada? Nagsulat-sulat kaw pa nga indi man lang ‘kaw gali gusto basahën?

Isara pa, ang panindëgan ko bilang manunulat sa Kinaray-a amo ang mapasanyog ang Kinaray-a agëd makabulig sa pagporma kag pagpasanyog kang Filipino bilang pungsodnon nga pulong. Dapat makaamot sa Filipino ang Kinaray-a hay ang Filipino bëkën lang it Tagalog.

Halimbawa, sa patag kang Kritika (literary theory and criticism) kadya sa Filipino, ang “gahum” gingamit ni Isagani R. Cruz nga katumbas kang Ingles nga “hegemony.” Ang gahum tinaga nga Kinaray-a/Hiligaynon nga ang kahulugan “kapangyarihan” ukon “power.” Rakë rën nga mga kritiko ang nagagamit kang gahum bilang hegemony sa andang mga sinulatan. Bëët hambalën, iba rën ang kahulugan kang “gahum” sa Filipino. Bilang manunulat sa Kinaray-a, gusto ko maamot gihapon sa Filipino ang “gahum” nga ang kahulugan “kapangyarihan.”

Pwede makasëlëd sa bokabularyong Filipino ang Kinaray-a nga “gahëm.” Ang guwa kadya, ang “gahum” kag “gahëm” pareho rën nga mga tinaga sa Filipino nga lain ang kahulugan kag pagmitlang.

Sa paggamit natën kang ë, mangin pungsodnon ang Kinaray-a, kag siyempre, mangin global man.

May mga nagahambal nga mauti kuno kag kataramad kon maggamit pa kang ë. Ang sabat ko, tugrui man ako hay kang mas tarëng nga rason kaysa tëngëd tamadan lang tinyo. Sunu sa naagihan ko kag naobserbahan bilang manunulat kag manunudlo sa sëlëd kang surusobra rën sa darwa ka dekada, wara it buasdamlag bilang manunulat ang mga tamad.

[18 Setyembre 2014
Syudad Pasig]