“Hello, Ellis,” ukon ang (Ma)Sabat ko sa “The Day the Dancers Came” ni Bienvenido N. Santos

(Sa selebrasyon kang Hulyo 04, Adlaw kang Kahilwayan katong 1946 kang Pilipinas sa pagginahum kang America, ginakabig kadya nga Philippine-American Friendship Day. Independence Day dya mismo man sa America, kahilwayan na kang 1776 sa Inglatera. Dagyaw man dya sa blog nga “Lady Liberty” ni Ma. Milagros “Nenen” Geremia-Lachica kang Huwebes, Hunyo 27, 2013. “Hello, Ellis” ang titulo kang binalaybay nga ginsulat ko kag ginbasa dungan sa pagsaut kadya kang sangka mananayaw kang New York Battery Dance Company sa pagsaulog kang Veterans Day kang Nobyembre 11, 2012. Daad hiwatun dya sa Ellis Island pero bangud sa Hurricane Sandy, nahiwat sa Access Theater sa Manhattan).

Hello, Ellis! Kamusta ang Statue of Liberty?

Na-google ko nga kilala ‘kaw man gali sa tawag nga Oyster Island.

Nakaagto ako sa New Orleans, sa French Quarter. May bar oyster rugto nga ang ngaran Desire. Rugya ko ikaw una nabatian, sa tuod lang, sa kanta nga “The Song of Annie Moore.” Pensar ko, “amo dya ang jazz, amo dya ang tagipusuon kang ginatawag nga blues.”

Desire is an oyster you pay for in a fancy restaurant, sulat ko sa Note sa smartphone.

Gin-murto ako kang kasaysayan, Ellis: ang pagsakay sa barko kang mga Europeo parehas kang pamilya ni Annie paagto sa America, lupa kang pangako. Naglubas sanda sa duro nga inspeksyon sa imo isla, ang aragyan – ang gawang – amo nga rugyan nagatindug ang estatwa ni Lady Liberty. Gin-tsek andang ulo kag buhok basi may lusa kag kutu, ang mga talinga para sa tutuli, ang baba, ang mga unto, ang dila – ang bilog nga lawas. Ginasugid ang andang habu-habus. Amo nga ang pagpasalamat: nakaabot gid man, nakaguwa, nakatabok sa Manhattan hasta makasaylo kag makaistar sa iba nga bahin kang America, bangud indi bala, tuman kalapad – may lupa para sa tanan.

Kag andut bala may French Quarter sa New Orleans diin duro ang Black kag may tumanduk sanda nga pagkaun kag paagi kang pagraha nga ginatawag Cajun kag Creole? Ah, ang French Occupation kag Slavery.

“Why do you want to come to America?” Pamangkot kang Immigration Officer kanamun kadya. Rugyan man ang TSA, ang Customs, ang U.S. Consul sa Manila. Si Annie nga naghalin sa Ireland, kadya monumento; sangka istorya nga ginapadunggan.

Ginasugid nga bukon lang duro subo sa mga istorya kang pag-apply kang mga Filipino para sa US Visa. Duro man horror. Amo nga grabe man ang kulba ko kang mag-apply ako kang 2011. Sa kaugalingon ko nga pagbuot: wara’t nagsugo, wara’t sponsor, bangud gusto ko pamatud-an sa kaugalingon nga masarangan ko. Kon amo, nangin pabaskug ko sa kaugalingon nga wara it may madura kundi ang indi pagtiraw kag ang sobra 6 ka libo nga nagasto (non-refundable application fee, pa-I.D., et.c). Nabaton ko ang B1/B2 Visa. Amo dya ang pang-turista/bisita sa mga paryente kag pagtambong sa kumperensya kag mga kaangay nga okasyon. Multiple entry sa sulod kang 10 ka tuig. Huod, ginpamangkot gid man ako ka opisyal kon sin-o kilala ko nga mga manunulat nga Americano para pamatud-an nga manunulat ako kag propesora kang literatura. Sa immigration sa JFK, ang sabat ko: “For Broadway, museums, bookstores.”

Desire is an oyster you pay for in a fancy restaurant.

Sa America run gid man ako, hambal ko sa kaugalingon samtang gasakay sa taxi halin sa airport paagto sa East Village (bahin kang Manhattan nga kilala bilang art district) kang mabatyagan ang pagsuhot kang ramig. Mayo ‘to, Spring. Ka tag-as ka mga bilding sa Manhattan! Nagmuhaw-muhaw ako sa arkitektura, sa sibilisasyon nga ginaistorya kang pisikal nga istruktura kang syudad kag sa kultura kadya nga nabasa ko kag nalantaw sa mga pelikula, nga daw gulpi ko nahangpan ang mga nauna nga henerasyon kang Filipino kon andut ginhandum nanda ang America kag parehas ni Annie, naghabus-habus (hal. ang mga TNT, “tago nang tago”).

This, this must be why they jumped ship, dugang pa sa gin-Note ko. ‘Fresh from boat,’ amo dya ang tawag sa mga Manong, sa mga Filipino old-timer, henerasyon nanday Carlos Bulosan (nakilala sa anang nobela nga America is in the Heart) kag Philip Vera Cruz (kilala nga labor leader sa komunidad kang mga Filipino sa California). Bangud indi bala, “little brown brother” kita kang America. Ang natabo, ginpasakay sa barko para mangin obrero sa plantasyon kang pinya sa Hawaii (amo nga duro mga Pinoy rugto, ilabi na mga Ilocano) hasta California (amo nga hasta kadya, rugya ang bahul nga komunidad kang Pinoy).

Wara’t monumento para kananda, ‘no?

Dumduman ko man: kasanagun kang Mayo nga ‘to, halin ako sa Dallas, Texas (apat ka oras ang flight). Nag-tren ako halin sa airport pabalik sa Manhattan, para magsakay ruman kang tren paagto sa Jersey City sa apartment ka akun amiga nga gindayunan. Ako lang isara Asyano sa ‘tong bahin kang tren, sa amo ‘to nga mga oras. Puro mga Black. Mga tin-edyer. Wara man ako nakulbaan pero nangin alerto ako sa indi-pagkahamtang. Karuluoy andang itsura, pigado gid. Hip hop ang porma. Ginpensar ko nga parehas ka duro nga mga Asyano kag Latino sa dyang pungsod, parehas ko, gusto lang man nanda mag-ugwad man.

Nadugang ko sa Note: I wondered how a country that loves rap could fear Blacks.

Sa Des Moines (dee-moy), ang kapital kang Iowa, nakaturog ako sa balay (tapos na run ang mortgage) kang sangka mal-am nga baye, taga-Pampanga. Balo kang sangka Navy. Ang matuod, ang bata na nga baye ang naghagad kanakun sa sangka okasyon. Kang magkilalahay kami, ginhawidan na gid ako; indi gid magsugot nga mabalik dayon ako sa Iowa City diin ako naka-destino (2 oras ang drive). Nagguwa kami pagkagabii ka anang bata sa paglibot sa syudad para itudo kanakun ang mga bahin diin nagakampo ang mga refugee parehas kang mga halin sa Somalia (sa liwan, ang America bilang lugar kang/para sa bag-ong kabuhi). Naistoryahan namun ang duro nga mga isyu. Isara rugya ang ‘invisibility’ kang Filipino American. Salaried professional ang kalabanan sa mga Fil Am, bukon entrepreneur parehas kang mga Indian, Koreano, Chinese. Amo dya kuno nga bilang sangka ethnic ukon minority group, hina ang atun economic power, kag kon amo, ang political power. Wara tatun gawa ginasapak. Rugyan man ang ‘kanya-kanya’ ukon mga faksyon sa komunidad: ang mga taas-sweldo parehas kang mga doktor kag nars, isut lang kananda naga-entra sa mga grupo, ilabi na kon kaimaw ang mga ‘mail-order-bride.’

Pero amo dya ang indi ko malipatan, ang nagpahibi kanakun, ang nagpadumdom sa istorya nga “The Day the Dancers Came” ni Bienvenido N. Santos: pagbalik namun kang bata na sa anang balay, nakahanda run akun kwarto nga turugan, bayo-panturog, toothbrush kag toothpaste, kag iba pa. Pagbugtaw ko, nakahanda ruman ang pamahaw. Nagtig-ang gid kag nag-adobo. Kag indi liwan magpasugot nga mabalik ako nga wara it dara: naka-ziplock run dya. I-microwave ko gilang kuno.

Huod, ginkaun ko dya tanan – namit gid – samtang galantaw kang serye kang presidential debate nanday Obama kag Romney sa CNN.

Matingala kamo nga ahaw amo lang ‘to, amo lang dya, andut nga memorable gid abi kanakun, naghiribiun gid abi ako, nga duro man mahimo nanghagad sa anda balay maghingga, nag/magpakaun hasta sa nami nga mga restaurant?

1955 pa ginsulat ni Mang Ben ang “The Day the Dancers Came” (s’yempre, ma-google n’yo ang kopya). Sa Chicago ang setting (apat ka oras nga drive halin sa Iowa City). Istorya dya ka darwa ka old-timer, sanday Fil kag Tony. Pero si Fil ang eksayted sa pag-abot ka bantog nga grupo kang mananayaw halin sa Pilipinas. Pantasya na ang mangin tour guide nanda. Nag-praktis tana kag pag-abot kang adlaw kang show, nagdara pa ka tape recorder. Pero ang natabo, wara tana sinapak. Nahadluk pa gani, nagduda kana, ang mga bata kag gwapahun nga mananayaw.

In short, tragic.

Amo nga bisan wara sa plano kag daw his-ul, nagpasugot ako maghingga. Nabatyagan ko ang sinseridad sa anang imbitasyon. Nakita ko anang kahidlaw sa Pilipinas kag aspirasyon para sa henerasyon ko kag sa mga mas bata pa. Kag parehas man ni Fil, ang anang kalipay kag pagpabugal nga may sangka Filipino nga writing fellow sa kilala nga programa kang University of Iowa. Kag gusto na makauli liwan sa Pampanga, rugya hasta mapatay, bisan pa sa ngaran na run anang balay nga ginaulian.

Ginpapili na ako kang winter coat, ginpakumkuman kang dolyar – ano nga daw kaugalingon na man nga bata ukon suud nga paryente sa kahugut ka anang hakus kag kainit kang haruk sa amun pagbulaganay.

1955, kag 2012, kag tuod gihapon ang tagipusuon, ang espiritu kang istorya ni Mang Ben! No wonder nga ginakabig dya nga classic indi lamang sa Philippine fiction in English kundi sa canon mismo kang Philippine Literature kang ika-20th nga siglo.

Ang istorya ni Annie Moore kag anang henerasyon, buhi man gihapon. Wara run nagalubas kanimo, Ellis, kundi sa scanner, sa surveillance. Na-abolish run ang slavery pero nabuslan dya kang human trafficking, human smuggling, kag labi nga nangin mahal (high risk/high stake) ang freedom, indi lang bilang konsepto kundi bilang estado ukon kondisyon, sa panahon kang globalisasyon kag konsumerismo. Bukon free ang free sa freedom.

Kag sin-o ang indi maghibi, Ellis, sa istorya kang akun propesor: sa sangka research trip na sa sangka unibersidad sa Chicago, nakita na ang bust (sculpted nga upper part) ni Mang Ben sa storage room kang library. Rugto lang nakatago, tinago – wara naka/gina-display. Ginhimo na ang tanan para madara dya pabalik rugya sa Pilipinas.

Naka-display run dya kadya sa Bienvenido N. Santos Literary Museum sa De La Salle University-Manila.

Nagpa-America kang 1941 si Mang Ben bilang iskolar (pensionado) kag wara dayon makabalik bangud sa giyera.

May oportunidad ako nga magpabilin sa America pagkatapos kang akun fellowship sa Iowa (sa pareho nga fellowship nga naagyan man ni Mang Ben), pero nag-uli ako, sa husto nga panahon, bangud wara it giyera nga natabo sa tunga kang Pilipinas kag Tsina. Indi ko kinahanglan mangin exiled writer.

Labaw sa tanan, sa mayad nga estado ang old timer nga akun nakilala, nakakadlaw kami, kag kon nagahibi man ako sa kada pagdumdom, dya bangod ginakabig ko nga manami kag masadya dya nga hitabo.

May kahilwayan gid man nga natabo, Ellis. May Friendship. Amo nga ang pagpadayon kang pakigbato, ilabi na bangod nagalain run man ang kahulugan kang tinaga nga ally sa pagpatunga kang Tsina kanatun.

Sa kadya, cheers! Miss you! :)