Ang paghambal atun ginahimo sa pagbugtaw kag kis-a pati pa sa pagturog kon kita ginadaman. Magluwas sa mga tinaga nga nagapatigayon kang atun adlaw-adlaw nga pagsinarayo, kaduro ka sahi kang paghambal: angga, bais, buyayaw, dayaw, pahug, laygay, libak, odot, pakitluoy, panabi-tabi, sumpa, kag iban pa. Tanan ria atun siguro naagyan bilang manughambal ukon ginhambalan. Sa kaduro nga klase ka paghambal pero ang pagpamulong-pulong ukon paghambal sa atubang kang duro nga tagparamati mabudlay nga himuon. Ang iban nahanas sa on-the-spot nga pamulong-pulong, wara’t ginabasa kundi ginapautwas gid lang ang halin sa anda’ng baratyagun. May pamulong-pulong nga ginahandaan gid, ginapatawhayan ka sulat ukon ginasaulo antes mag-agto sa tunga. May dyan man nga nagabasa lang ukon nagadara ka note cards kag kodigo. Halin kang atun pag-umpisa ka eskwela, gintudluan kag ginhanas kita sa pagtindug kag pag-recite ukon paghambal sa tunga.
May maestra kami sa elementarya nga mestisa kag gwapa nga madre, si Mother L nga daw Nazi kumander sa pagdisiplina. Andam kaw kon magmudlo ang medyo asul na nga mata kag magturuk kanimo. Kon ano man ang imo ginahimo nga malain, untat kaw dayon. Sa klase nga Reading, ang amun libro may drawing ka mga bata, si Nena, Manuel, Baby kag may ayam pa. May panahon kami para sa “silent reading” ukon pagbasa nga wara gatikab ang baba kundi mata lang ang nagaagi sa mga tinaga nga daw plaslayt. May mga nabudlayan gid sa silent reading kag mahuni, matikab gid ang baba kag magkutib-kutib. Indi ria pwede kay Mother L bangud may panahon man para sa oral reading. Sa oral reading, kon tuksuon gani, dapat magtindug ka tadlung, kaput ka libro sa tuo nga alima kag magbasa sa matunog kag klaro nga limug.
Nauso kato ang siripalun nga pusil-pusil nga may bala nga papel nga pulbura. Ang pusil-pusil sarang mo gid mapitik ang gatilyo kag nagalupok ka baskug. Kato nga adlaw, aga pa may nadakpan si Mother L nga nagdara ka pusil-pusil sa eskwelahan. Wara run ako kadumdum kon ginsipalan ka estudyante sa klase pero ang pusil-pusil dara ni Mother L sa amun Reading class kag ginbutang sa ibabaw ka lamisa. Ay sus, ano man nga ang gintukso sa pagbasa amo ang pinakahipus kag pinakahuruyaun sa tanan. Nagtindug ang amun classmate nga bayi kag nag-umpisa ka basa ugaring magluwas nga nagaunta-unta, mahinay gid ang limug. Louder, kuon ni Mother L kisra. Louder, tunog run limug ni Mother L sa ikarwa pero indi man kami gihapon makabati sa likod. Kag NAGLUPOK! Nangusyan kami tanan. Mahipus ang kwarto. Wara’t nagahulag magluwas sa aso ka pulbura nga nagatuok paibabaw kag nagapanimaho.
Nagpaathag ni Mother L: kon pahambalun gani kamo sa tunga, dapat mas tunog pa sa lupok ka pusil-pusil ang inyo limug agud mabatian ka tanan kag may pulos ang hambal. Kon sa kadya siguro nga panahon, gin-suspend ukon ginpasakaan run ka kaso basi si Mother L pero ang mensahe nakaabot gid – signed, sealed, delivered kon sa kanta pa. Salamat sa mga madre kag mga maestra, nangin mayad kami sa pagbasa kag naka-eksperyensya kami ka pagtindog kag paghambal sa kinaraku.
Pag-abot ko sa high school, kaduro ka mga burohatun nga naghanas pa gid kanakun kag nagtugru kang kabaskug ka buut sa paghambal sa tunga. Napilian ako bilang contestant sa Oratorical Contest siguro mga tatlo ka beses. Ang akun harambalun ukon piyesa nasulat run. Saulohon ko run lang kag praktisan. Pira gawa ka baso nga tahu akun kato nalab-ok para magsulhay ang nagakatul ko nga tutunlan kada tapos ka praktis. Nakalab-ot ako sa provincial level kag wara man magdaug kang panguna nga premyo pero duro gid ang akun natun-an kag napanilagan. Tungud siguro sa akun eksperyensya sa oration amo nga pag-abot kang ikaapat nga tuig sa high school, napilian ako bilang corps commander sa Citizen’s Army Training. Ako siguro ang pinakauna nga bayi nga nangin corps commander sa high school ko nga ‘to. Mabudlay ang map reading, ang pagmartsa sa init kag ang pagpraktis ka singgit kang mga commands. Ang ginahandum gid lang kato ka amun Commandant amo nga makasulud kami sa “magic 5” rating kang parade and review sa bilog nga probinsya. Wara run ako kato gainum ka tahu hay ginausap ko run ang luy-a kada tapos ka liwat-liwat nga praktis para sa parade and review. Bukut man malain kang nagpang-apat kami nga lugar.
Sa kolehiyo, ang paghambal sa tunga akun liwan naagyan sa Speech class. Kinahanglan mapasaran dya nga klase agud maka-graduate. Manami ang maestra nga akun ginpili. Sa amun final oral exams, ginpagustohan na kami pili kang amun piyesa. Laban sa klase nagpili ka “Desiderata” kag “To be or not to be…” ni Shakespeare sa Hamlet. Nami gid man mga piyesa pero natak-an takun hay harus pararehas run lang ang tanan. May poster ako kato nga nakita kag nanamian gid nga nagapabutyag kon ano ang gugma. Ginhambal ko sa propesora nga amo ra ang akun ginpili nga piyesa. Pamangkot na kanakun: kamaan ikaw nga excerpt ukon tinipik ria halin sa balaan nga kasulatan, sa sulat ni San Pablo sa mga taga-Corinto? Gusto ko saulohon mo ang bilog nga Kapitolo Trese. Hamak timo kara, bilog nga kapitolo! Abuuu, mas lawid pa sa Desiderata kag sa to-be-or-not-to-be! Daw maisol raad ako ugaring nagpasugot lang man sa urihi bangud malyag man ako ka taas nga grado.
Ano man nga siste nga may bag-o nga pamaagi ang amun maestra nga nadumduman. Mangita kami kuno ka paris kag magbuslanay ka praktis hay ang singkwenta porsyento ka amun final grade depende sa pagdiskurso kang amun paris. Abaw ti nagirinamo ang klase ka pangitaay ka paris. Pangarwa ko pa lang nga semester kato kag wara pa gawa ti nakilala hay halin takun sa probinsya. Ang iban masuud run nga nagkilalahay halin pa sa high school gani sanda man ang nagpinaris-paris. Sa urihi, ang akun nadakpan nga paris pareho ko man nga daw pobre-espiritu halin sa guwa ka siyudad. Lipat ako kon diin nga banwa ka Iloilo pero may bersyon man sanda ka Kinaray-a nga tuhay man sa atun sa Antique. Ti daw mabuut man nga laki sa turuk ko, medyo huruy-un man ugaring daw makasarig ako nga saulohon na gid man ang ana’ng piyesa. Sibuyas-bombay nga pula gid ang imo grado kon malipat ikaw ka mga tinaga sa tunga ka imo’ng pagdiskurso.
Nagkitaay kami tapos klase kag nagkasugot nga maumpisa praktis dayon hay kuno saulo na run ana piyesa. Ti kuon ko, mayad gali, sige abi pamatian ko. Ay sus, ang mga umpisa nga linya wara ko makilal-an nga “Desiderata” run gali. Ay abaw maan lang, daw maugut ako nga daw maluoy man sa akun paris nga dya nga nagatalang-talang kon ano nga mga tinaga ang ana’ng halugan ka hambal kag kon ano ang dapat na hugtun. Wara ako ‘gakuon nga mayad gid takun pero kon mag-amo dya dalagan ka praktis, wara gid ako ti paraabuton nga mayad nga grado.
Nag-agto ako sa amun propesor kag nagreklamo pero ginkun-an na ako nga sigehun lang ka-praktis. Ginsaulo ko gid man ang bilog nga kapitolo trese kang nahauna nga sulat ni San Pablo sa mga taga-Corinto. Taas gid man ang nabaton ko nga grado. Maan kon ano man ang grado nga nabaton kang akun paris pero nalipay man ako hay nadumduman na gid man kon ano nga mga tinaga ang dapat na hugtun ang kon ano man ang dapat na halugan ka hambal.
Bukut para sa tanan ang pagdiskurso ukon paghambal sa tunga. Kon tam-an timo ka huruy-un, ang paghambal sa atubang kang duro tawo daw isara ka makaharadluk nga damgo ukon bangungot. Andut kinahanglan tun-an ukon praktisan ang paghambal sa tunga hay wara man kita pag-ambisyon tanan nga mag-entra sa politika? Bahul nga responsibilidad ang pagtindug kag pagbuhi ka mga tinaga sa publiko. May ginabasa man kita ukon wara, ang pagtindug kag paghambal sa tunga nagaseparar kanatun sa mga tagparamati. Sa atun pagtindug, pag-agto sa tunga kag paghambal, nagahulat ang audience kang atun gid lang limug.
Sa amo dya nga sitwasyon, ikaw nga manughambal ang daw may gahum nga nagadakup sa atensyon kang tagparamati. Pero ang dya nga gahum tam-an kadali nga madura kon ang imo mga ginapangwakal indi mauyonan bangud bukut klaro, galibot-libot, mahinay, ukon kataraka. Tuod indi kita tanan mangin mayor ukon presidente pero sa atun kinabuhi, siguro maabot gid ang tiempo nga kinahanglan magtindug kita, maghambal kag magpautwas kang atun ginabatyag sa kinaraku.
Balay Sugidanun 
superlike gid!
LikeLike