Baylo sa Gintugro

NI EARLY SOL GADONG

Amo dya ang akun sugidanun kang kamatayon nga baylo sa gintugru nga kabuhi.

Madugay run nahamutikan sa amun puongpuong, sa lenggwahe kang edukado kag lenggwahe kang mga indio, ang indi mapanginwala nga gahum ni Inday Sion, sampat nga manugbulung. Nagasugidanun tana sa mga espiritu kag ginatugru nanda ang ana ginapangayu. Daw komersyo sa tunga kang darwa nga kalibutan. Baylo sa uran ang dugo kang tatlo ka munga. Para naman sa kainit, ang darwa ka dusina nanda nga mga itlog. Para magmayad ang lapsag nga gamasakit, kinanglan ihawon ang tinday. Maaram ang manugbulung kag kamaan tana kang lenggwahe nga indi masayran kang edukado man ukon indio.

Sa madugay ko run nga pagpaminsar sa akun sarahanon nga pagpanaw sa tunga kang bag-o garab nga mga parayan paadtu sa bukana kang kagurangan, ginpaligban ko man kun ano ang sukton kanakun ni Inday Sion baylo kang akun ginapangayu. Itugru ko ang bisan ano para lang masudlan ang akun taguangkan. Madugay dun ginatak-an si Miguel sa pag-abot kang dyunyor nga paalamun na sa pagdumara kang hacienda.

Sa akun pag-abot sa payag ni Inday Sion nga yara sa dalum kang puno kang pahu, dayon niya ako ginsug-alaw kag ginhakus. Makit-an sa ana mapinalanggaun nga nawong ang kahidlaw. Ginkurong na ang akun mga alima sa ana mga alima. Nagtalang ang akun panuluk sa aparador ka mga botelya nga nasudlan kang linainlain nga pagkabutang nga nagalutaw sa malapuyot nga likido. Mga ugat kang indi masayran nga mga tanum kag mga bahin kang lawas kang linainlain nga mga kasapatan. Nagpalanupsop sa akun mga tudlo ang karamig kang ana matinul-anun nga karawkaw. Buot ko pa lang umpisahan ang akun inughambal kang magtugda ang maaram nga mal-am.

“Nagkari ka! Ginasugat mo run bala ako, Isabel?”

Madasig lang ang akun pagkatingala. Indi ka’to ang nahauna nga tion nga nasal-an takun bilang akun nagtaliwan nga abwela. Masami ginakuon kang mga tawo nga kaangay ang amon mga mata nga may duag kang lutak. Mahinay ang akun nangin pagsabat.

“Inday Sion, ako dya. Si Belinda. Apo takun ni Isabel. Kinanglan ko ang imo bulig. Kinanglan ko magbun-ag kang sara ka lapsag.”

Napuno kang pagtingala ang mga mata ni Inday Sion. Daw may ginapangita tana sa akun guya. Daw ginahulat na nga hambalon ko nga nagalangolango lang ako kag ako gid man si Isabel.

“Inday Sion, bantog sa bilog nga banwa ang imo gahum. Maruoy kaw, buligi ako.”

Gintalikdan na ako kag gin-atubang ang aparador kang mga botelya. “Mangayo kang kabaylo ang mga espiritu. Man-an mo ra.”

“Huod. Huod, man-an ko. Itugru ko ang bisan ano pa man.”

“Kabuhi ang ihalad baylo sa kabuhi nga itugru.”

Wara takun kang labot kun bisan pira ka dusina nga munga, nayon, ukon tinday ang kinanglan ihalad. “Huod, naintindihan ko.”

“Kabuhi kang tawo, palangga, baylo sa kabuhi kang lapsag.”

Nakibot takun sa ginkuon ni Inday Sion. “Kabuhi kang tawo?”

“Kabuhi lang nga ginhalad nga bukal sa buot ang makabaylo sa kabuhi nga imo ginapangayo,” kuon na.
Ginpatung-an tamun kang kahipus. Gin-atubang ako ni Inday Sion. “Magpanaw kaw run. Nakamaan run ang mga espiritu. Kun may yara na sang tinuga nga bukal nga magtao kang ana kabuhi baylo sa kabuhi nga mapuyo sa imo taguangkan, itugro nanda ang imo ginapangayo.”

Nagpanaw takun nga may ginalukdo nga paminsaron. Naghapit takun sa simbahan kang plaza kag nangamuyo nga may kapagrus nga du’kar-on ko lang nabatyagan. Sa pagsaka kang bulan sa langit, ginhalad ko kay Miguel ang akun lawas kag sa mga espiritu ang akun panaad. Man-an ko nga nabatian nanda ang akun panawagan hay sa sunod nga pagsab-og kang mga binhi sa duta, nabatyagan ko man ang pagtubo kang binhi sa akun taguangkan.

Sampat ang kalipay ni Miguel kang naman-an na ang parte sa akun pagbusong. Ginpabugal na sa tanan nga may Miguelito na nga mabulos kana sa takda nga tion sa pagdumara kang hacienda. Napuno ang akun kabuhi kang kalipay kag kapung-aw sa mga sumunod nga inadlaw. Kalipay kang ginapaabut nga kabuhi kag kapung-aw kang akun isuku.

Wara dun takun makabalik kay Inday Sion. Ginpahalung takun ni Miguel kag wara dun tana gapasugut nga magpanaw takun. Madasig lang ang pagdalagan kang mga inadlaw. Nag-abot ang tion nga pareho ko ginapaabut kag ginakulbaan. Mainuranun ka’to nga gabii kang una ko nabatyagan ang pagsiri kang sakit nga nagdalagan sa akun kasudlan. Ginpatawag ni Miguel ang paltera kag sa wara madugay, ginataw-an na run takun kang mga butang nga dapat ko buhatun. Sa tunga kang paglatay sa bug-os ko nga lawas kang kasakit, nadumduman ko ang ginhambal ni Inday Sion.

“Kabuhi kang tawo, baylo sa kabuhi kang lapsag.”

Nadumduman ko man ang gintug-an ko sa mga espiritu. Ang paghalad ko kang akun kabuhi kabaylo kang kabuhi nga itugru nanda kanakun. Gamit ang tanan nga kakusog nga akun mabakhay, ginbun-a ko ang bunga kang akun panaad. Ulihi ko nga nabatian ang gurahab nga daw ambahanun sa akun durunggan kag ang pagsinggit ni Miguel sa kalipay — lalaki! lalaki! — bag-o ako ginlumus kang mahilway nga kadulman.

Natingala ako sa pagmuklat ko kang akun mga mata kag sa pagtamud sa lapsag nga yara sa akun luyo. Buhi ako. Wara gin-gawad kang mga espiritu ang anda ginpangayo. May pag-andam takun sa paghakus kang akun anak, ang akun Miguelito. Naghutik ako kang pangamuyo kang pagpasalamat sa langit. Kang amo ka’to nga tion nagsulod si Miguel sa amon hulot. Malapad ang ana pagyuhum kag mabatyagan ko ang ana kalipay.

“Kumusta run ya imo pamatyag, pangga? Malawig kaw nga nagturog.”

“Mayad man, Miguel,” nabudlayan pa takun sa paghambal.

“Kagwapo gid sa akun dyunyor. Pareho gid tamun kagwapo.”

Dayun ginkarga ni Miguel ang lapsag kag mabatyagan ko gid ang ana pagbugal. Pay wara dya katupong sa kalipay nga akun ginabatyag. Sa likod kang akun paminsaron, nadumduman ko si Inday Sion kag ginpangako ko sa akun kaugalingun nga adtunan ko tana kun mabaskug run takun. Napiyungan takun kag madulum run kang ako makabugtaw. Nakit-an ko nga nagailis si Miguel. Ang amun Miguelito naputos sa lampin kag mahilway nga nagaturog.

“Bugtaw kaw run gali, pangga,” kuon kanakun kang akun bana.

“Nagpanaw kaw?”

“Huod, pangga. Gikan takun sa kompanyar. Nagtaliwan ang bantog nga manugbulong kang banwa. Nakit-an tana nga nagabatang sa ana katre nga may ara botelya kang hilu sa ana luyo. Ayhan sa kaburon kang ana panuluk, wara na nasayran nga hilu gali ato. Nasapwan tana kang mag-iloy nga mapahilot tani kang bali.”

Nagparangramig ang akun pamatyag. Nadumduman ko ang malulo nga nawong ni Inday Sion, kag ang kundisyon kang akun ginpangayo. Sunod nga nakit-an ko si Miguel nga may ginbuol nga sangka panid kang madinuagun nga tela.

“Turuka, ga, nakita dya sa mga panapton ni Inday Sion kag gintao kanakun kang kapitan. Ginpinta nga laragway dya kang duha ka hamtong nga mga babaye. Si Inday Sion gid dya ang sara. Kag turuka dya ho, daw ikaw gid ang imaw na.”

Ginpaatubang kanakun ni Miguel ang laragway kag nagturuk kanakun ang bataun nga nawong ni Inday Sion, kag ang mga mata kang imaw na nga kaangay ang duag kang lutak. Nagpadayon si Miguel. “Nadumduman ko ang ginsugid mo kanakun. Ang imo abuela nga si Isabel. Kun wara tana nagtaliwan sa pagbun-ag sa imo amay, pareho du’gid sanda pang-edaron ni Inday Sion. Tana gid guru dya.”

Nagakaptanay kang alima ang darwa ka pamatan-on sa laragway samtang nagasandig sanda sa sangka puno kang pahu. May maramig nga dapya kang hangin nga nagsulod sa amon hulot kag dayon naghibi ang lapsag nga kang sara ka gab-i ko lang ginbun-ag.

Nagturo ang akun luha. Nagbangon takun kag ginkarga si Miguelito. Gindara ko tana parapit sa akun nga dughan kag mahinay nga ginhuruhabyug asta tana maturugan.

TAPOS

__________________

Tumandok ako kang syudad kang Iloilo pay nagdaku ako nga mationtion nga makapamati sa Kinaray-a kang Tapaz,Capiz kun diin gikan ang akun nagtaliwan nga amay. Ginsundan man ako kang Kinaray-a sa akun pag-eskwela kag pag-imaw sa akun mga abyan. Ginakumpisar ko nga pangayaw ako sa lengwahe nga dya pay padayon ako nga gahimakas agud matun-an ang manamit nga Kinaray-a.