Sugidanun kang Kalangitan

NI EARLY SOL GADONG

Kang una nga tyempo, iririmaw nga nagapuyo bilang mag-asawa sanda ni Adlaw kag Bulan. Ginapabugal ni Adlaw ang ana kasanag nga makatao ti kabuhi sa mga tinuga kang duta. Ginahalukan na ang mga tawong-duta agud mag-angkun sanda kang duag nga kaangay kang lupa. Ginahakus na ang mga tanum kag ginaapuhap ang mga kasapatan agud maghanggud nga mapag-un ang mga dya. Sa pihak nga bahin, si Bulan tam-an kaanyag sa panurukan. Ang mga tinuga kang duta kag kalangitan tuman nga naganyak kag nahisa sa ana wara katupong nga kaanyag.

“Palangga ko nga Bulan,” masami nga kuon kana ni Adlaw. “Indi mo dun kinahanglan magpakapoy. Sarangan ko dun buhaton ang tanan nga ako lang sara. Kinahanglan mo lang mangin maanyag, hay dyan timo wara ti katupong.”

Nalipay si Bulan sa pagpalangga ni Adlaw, pay nakapoy dun tana nga wara tana ginabuhat. Nahisa tana sa katupad nga si Amihan, asawa ni Panganod. Masarangan ni Amihan nga huypon ang bana kun diin na maluyagan. Ginhandum ni Bulan nga mahangpan du’gid man ni Adlaw nga may dyan man tana kang ana mga naluyagan, kag indi lang dya ang mangin matahum turukun. Sa pagpanaw kang mga tinion, nabatyagan ni Bulan nga wara tana ti maubra kundi tunlon ang ana mga hunahuna kag katuyuan.

Sangka adlaw, may bag-o nga tinuga kang langit nga nag-abot sa anda puongpuong — si Estrelya.
Katupong ni Estrelya sa kasanag si Adlaw, pay ang ana kasanag naga-inggat imbes nga nagabaga. Labaw sa kadam-an ang kaanyag ni Estrelya kag halos katupong lang sanda ni Bulan sa pagkatahum. Gindayaw kang mga tinuga kang duta kag kang langit ang kaanyag ni Estrelya.

Sa maramig nga higad kang kalangitan, takos ang kahisa ni Amihan kay Estrelya. Sa ana pamatyag, nadaya tana sa ana mismo teritoryo. Masakit run para kana nga indi tana matimaan tungod sa kaanyag ni Bulan. Du’kar-on, dugang nga nangin tigadlum du’gid tana sa pag-abot kang bag-uhanon.

Sa pihak nga bahin, naganyak si Bulan sa kaanyag ni Estrelya. Wara pa tana may nakit-an nga katupong ti kasanag ni Adlaw pay labaw ang pagkamapinaubusun. “Kruuhay! Palaron ang amun langit sa pagkari nimo, Estrelya,” kuon ni Bulan kang ginbisita na ang bag-uhanon sa ana higad kang langit. “Sugiri takun, diin timo naghalin kag andut nagkari ka?”
Nagyuhum si Estrelya. “Gikan takun sa marayu nga kalangitan, Bulan. Kaangay man kang inyo kalangitan dya. Rugto takun nagpuyo samtang nagatao kang kasanag sa mga tinuga rugto. Gindayaw takun sa akun kalangitan, kaangay sa pagdayaw kanimo dya.”

Namula si Bulan. “Paano mo nasayran ang pagdayaw kanakun?”

“Hamili nga Bulan, raku nga mga kalangitan ang nagatugda parte sa maanyag nga asawa ni Adlaw. Pay wara ginamuno kang mga sugidanun nga dya nga bukon lang timo ti maanyag. Nagaangkun man timo kang wara tupong nga gahum.”
Daw nakabati kang sunlog si Bulan. Nagkadlaw tana. “Patawara takun sa imo kataligam-an, Estrelya, pay wara takun kang gahum nga ginakuon mo.”

“Apang may ara gid timo kang gahum, Bulan.”

Sa pagkuon kadya ni Estrelya, nagbungguanay ang anda panulok kag nabatyagan ni Bulan nga ginabutung ang ana buot parapit sa naga-inggat nga bag-uhanon. Maabtik nga ginpunggan ni Bulan ang kaugalingon.

“A-Ano ang imo buot silingon, Estrelya?”

“Magkari ka,” sabat ni Estrelya. “Ipakita ko kanimo.”

Gindala ni Estrelya si Bulan sa punta kang kalibutan, kun diin nagakitaay ang dagat kag mga kabukiran.

“Bulan, ulipon mo ang dagat. Tuluka.”

Ginhawiran ni Estrelya si Bulan parapit sa dagat. Nakit-an ni Bulan ang pagsaka kang mga tubig kang dagat parapit sa kabukiran. Ginbutung ni Estrelya si Bulan parayu, kag dungan nanda ginlantaw ang pag-idug kang lawod parayu man sa mga bukid.

“Paano dya natabu?”

“Ikaw ang nagbuhat kadya, Bulan. Sugud kang nahangpan ko ang mga sugidanun parte kanimo kaanyag, pirmi du’gid lang takun nagaagtu sa gawas kang inyo kalangitan. Nakit-an ko ang imo ginbuhat sa tubig kang dagat. Sugod sadto, daw ginabutong ang akun buot parapit kanimo. Gani dya takun nag-adto sa imo kalangitan, takus ang kalipay sa atun pagkilalahay.”

Nagburon ang paminsarun ni Bulan. Wara tana may natugda kag gintalikdan na lang si Estrelya kag nagdalidali nga magbalik sa ana higad kang langit.

“Diin timo naghalin, Bulan?” pamangkot ni Adlaw nga wara nalipay sa pagkadula kang asawa. Kagina na pa luyag itikal kay Bulan ang ana mga kadarag-an.

“Nag-adto ako sa punta kang kalibutan.”

“Kag?”

“Sarangan ko idumara ang dagat.”

“Ano?”

“Ang tubig kang dagat. Mabutong ko sanda parapit ukon parayu sa mga bukid kun luyag ko.”

“Ah…” sabat ni Adlaw kag dayon talikod. “Mayad hay nakakita timo kang kalingawan.”

“Kalingawan? Ulipon ko ang dagat, Adlaw!”

“Huod, palangga. Mayad ra pay bukon ra ti katupong kang pagtao kang kabuhi sa mga tawong-duta, indi bala?”
Daw ginpusa ang baratyagon ni Bulan. Sa ana kainit, nagparayu tana sa anda’ng higad kang langit. Nag-abot tana sa punta kang kalibutan. Rugto, ginlantaw na ang pagtaob-hunas kang dagat samtang nagaparapit-parayu tana. Sang makita na ang binuhatan, malipayon na nga ginturok ang dagat, ang kabukiran, kag ang mga tawong-duta samtang gapadayon tanda sa anda pagpangabuhi.

“Bukon lang pagdumara kang dagat ang sarang nimo nga buhaton, Bulan.”

Nakibot si Bulan. Wara tana kamaan nga may imaw tana.

“Ikaw gali, Estrelya.”

“Bulan, patawara takun kang akun mga ginhambal kagina.”

“Ako ang patawara sa pagbaya ko kanimo, Estrelya. Palihug. Luyag ko mabatian ang imo mga sugidanun.”
Nagsanag ang langit dala kang mga sugidanun kang duha ka maanyag nga tinuga. Nagsugid si Estrelya parte sa linain-lain nga mga langit nga ana nadangtan samtang si Bulan nagsugid kang mga kamingaw kang ana kasingkasing.

“Ginmitlang mo kanakun nga bukon lang ti pagdumara sa dagat ang sarang ko buhaton,” may kasakit sa tingog ni Bulan.

“Man-an ko ra pay wara takun kang kaisog nga akuon sa akun kaugalingon ang mga sarang ko buhaton.”
Bitbit ang bag-o lang nahangpan nga kapag-on, gindala ni Bulan si Estrelya sa gawas kang anda kalangitan.

“Tuluka ang kalibutan, Estrelya,” siling ni Bulan. “Nagalingi ini tungod kanakun. Gani ang tyempo kang pag-init, pag-uran, kag pagramig sa kalibutan tungod man kanakun. Kun wara naplastar ang mga tyempo nga dya, mabudlayan ang mga tawong-duta sa pagpatubo kang anda mga pananum. Ang mga kasapatan indi man magdaku kang hilway.”

“Tsakto ka, Bulan,” sabat ni Estrelya nga daw nagahutik. “Ikaw ang rason kang anda pagdaku, kaangay man kang pagdaku kang akun pagtahud kanimo.”

Daw nag-untat ang pagtiyog kang kalibutan kag nabatyagan kang darwa ka tinuga ang pwersa sa tunga nanda. Daw ginpuno kang sara kag sara ang kun ano man nga kulang kananda kang wara pa sanda nagkilalahay. Tuman nga kalipay ang anda nabatyagan. Wara sanda kamaan nga may imaw sanda. Sa bukon ti marayu, dyan si Amihan nga nagaturok kananda kang may nagasiri nga kahisa.

Tungud sa naman-an, gin-adtunan ni Amihan si Adlaw kag ginsugid ang pagkitaay nanday Bulan kag Estrelya. “Sa bukon ti madugay, gamhanan nga Adlaw, pagabayaan timo ni Bulan agud mag-imaw kay Estrelya sa iban nga kalangitan,” sulsol ni Amihan. “Man-an dun ni Bulan ang nahanungod sa ana mga gahum. Maduraan kaw indi lang kang asawa, pay pati kang pwesto sa kalangitan.”

Napuno kang kaakig si Adlaw sa mga nabatian. “Si Estrelya ang may sala kadya. Pabayron ko tana!”
Nagdagundagun si Adlaw paadtu sa higad kang kalangitan ni Estrelya. Nagpilu ang ana kaakig kang makit-an na nga imaw sanda ni Bulan. Nakibot sanda ni Bulan kag Estrelya sa pag-abot ni Adlaw apang nagpangisug si Estrelya. Tungod ka dya, ginhablugan ni Adlaw kang ana mga linti si Estrelya. Wara nakalikaw si Estrelya, rason kun ngaa nabuka tana kag nagwasaag sa tam-an ka raku nga mga bahin.

Nag-uyog ang kalibutan sa harakhak si Adlaw samtang ginahibian ni Bulan ang mga buka nga bahin ni Estrelya. “Wara dun si Estrelya, imaw run tatun mag-uli!”

Daw ginpuga ang balatyagon ni Bulan. Nagsamo ang kaugut kag kapung-aw.

“Indi ko pagbayaan si Estrelya!”

Sa tuman kaakig, gindumara ni Bulan ang dagat agud hanuton kadya si Adlaw. Nagaaso nga nagparagyo si Adlaw samtang nagakasunog ang tanan na nga maagyan. Nanggit-um ang mga tawong-duta nga ana ginlasak. Namarhan ang mga linainlain nga bahin kang duta. Sa katapusan, nagpabukut si Adlaw sa ana higad kang kalangitan, bitbit ang ana kasanag.

“Mag-antus ka sa kadulum, Bulan,” mapait nga sambit ni Adlaw.

Wara naghalin si Bulan sa luyo ni Estrelya. Ginpudyot na ang mga buka nga bahin ni Estrelya kag ginsabwag ang mga ini sa anda kaugalingon nga higad kang kalangitan samtang ginabuy-an ang pagtug-an nga bukon na dya pagabayaan.

Amo dya ang rason nga tubtob kadya, iririmaw sanda ni Bulan kag Estrelya sa anda kaugalingon nga higad kang kalangitan. Sa kamingaw ni Adlaw, nag-untat tana sa pagtandug sa mga nangin malapsi nga tawong-duta. Dugang kadya, may mga bahin man ang kalibutan nga napaslawan kang katugnaw. Mabatian sa mga huringhuring nga maabot ang tion nga magabalik si Adlaw, dara ang ana nagakarayo nga kaakig. Pay may ara man ti sugidanun nga sa tion kang ana pagpangasubo, ginasid-ing sa gihapon ni Adlaw si Bulan, agud sa bisan madasig lang nga tion, liwan na nga mahangpan ang kaanyag kang tinuga nga sadto nangin ana.

TAPOS