Litrato: Bobby Wong, Jr.
Ginadawi kang ramig ang akun mga kusug samtang nagasakay sa mahapus nga dapulay kang burusbus. Amat-amat ko nabatyagan ang kalum-uk kang banig sa idalum kang akun kilid kag ang paghakus kang katsa nga kapay sa akun pagbarikotot. Naga-agaw-agaw ang akun daramgohanun kag ang pagkahidlaw sa kasulhay kang turorogan sa amun balay kang gulpi lang ginbungkag ang tanan kang sangka singgit, “Masangya run!”
Nagbinungkaras kami nga mga bayog sa sakayan-pangisda nga ginatawag likos. Nangin malawid kag katuruyo ang amun pagpanakayun sa pagpangita kang panung ukon damag kang mga isda. Sa kataposan, matugroan run gid man kapuslanan ang amun paghulat kag pagpanglagare sa dulum kang gabii. Ginladlad ang lambat palibot sa sangka panung kang mga isda nga nakita sa fish finder. Pagkatapos ka pira pa ka minutos namun nga pagbatak kang lambat, nagpirinisik ang nasangya nga mga isda, kalabanan samilog, nagasiriling sa sirak kang sulo nga daw ginaukay nga mga pilak. Parehas kang pagkakulpa kang sakayan, nabuta man kang kalipay ang amun mga dughan. Pira run man daan ka gabii nga ang amun lambat namarhan.
Pauli run kami kang naman-an ko nga rayu run gid man ang lugar nga amun nadangatan. Rapit run kami sa mga puro kang probinsya kang Palawan nga nagaatubang sa Antique. Bukut man gid amo ria kadaragkul ukon kamal-am ang mga isda nga amun nasangya gani wara ko man nabana-bana nga nakadab-ot kami sa amo karayu nga bahin kang kalalawdan. Ang akun kalipay sinangya kang kakagha. Bukut nami paminsarun nga samtang nagabuhay nagarayu nga nagarayu ang madangatan kang sakayan agud makadawi kang duro nga isda. Ang dugang nga kalawidun kang pagpanakayun dugang nga gastos sa gatong kang makina kang sakayan kag bahul nga buhin sa amun mangin huray sa maabot nga ugsad.
Nagaeskwela ako sa elementarya kang nag-umpisa sa pagpangisda, sangka bagay nga indi katingalahan bangud sa binit kang baybay ang amun balay kag mangingisda man ang akun Tatay. Sa amo to nga panahon, sa daray-ahan lang kami nagahulat kag nagabantay kang panung ukon mga panung kang mga isda nga magatuhaw sa baybay kag amun pagasangyaun. Bisan sa pagpaninsoro lang, makasangya kami kang mga isda parehas kang aloy kag damlog nga kang urihi nadura run sa mga lugar nga marapit sa daray-ahan. Nasaksihan ko kon paano magbunggo nga daw nagapangtiklod sa tawo sa tagahawak nga tubig ang daragkul nga mga isda kag kon paano magkagat ang mala-lagare nga baba kang tambilawan sa alima kang akun kaimaw sa anang pagpapaninguha nga madakup ang pinakabahul sa mga dya.
Daw nagpalawud run man ang amo to nga panahon kag wara ti makita nga tiliman-an sa taipan nga dya magabalik.
Nagduro run gid man abi ang sakayan-pangisda sa amun. Ang likos nga parehas kang akun ginatawsan nag-umpisa sa pagpanangya kang isda nga tamban nga mga daragkul kag “matambuk” pa kauna. Naghalin ang dyang sahi kang sakayan sa sentro kag norte nga bahin kang baybayun kang kaipi nga probinsya kang Iloilo, nga sa amo to nga panahon, ginakilala nga pinakabugana nga pangisdaan sa bug-os nga pungsod. Sa paghina kang sangyaanay sa amo nga lugar, nagsaylo ang pagpangisda kang likos sa amun. Pero bukut lang likos ang nagapangisda sa lawud sa amun lugar. Magluwas sa magagmay nga mga baroto kang mga tumanduk, ang mga dumuloong nga mga Bisaya halin sa Negros kag Mindanao may anda man nga mga sakayan-pangisda. Mga pumpboat, kubkuban, basnig, pati ang daragkul nga mga kolong. Indi katingalahan nga magamay gid man ang mga sarangyaun ay daw sa ginaagawan lang ang mga dya kang duro nga mga manugpangisda. Sa kasakuun kang sangyaanay, naduraan kang kahigayonan nga makapangitlog pa ka husto ang mga isda agud magduro.
Buhay run man nga ginadilian ang pakig-agawan kang komersyal nga nga mga sakayan parehas kang kolong sa magagmay nga mangingisda marapit sa daray-ahan ugaring, sa kapay kang kadulum kang kagab-ihun, padayon nga mabatian ang maluib nga pagkinalas kang andang kagamitan-pangisda. Sa pagpaninguha nga makasustinir sa kompetisyon, ang magagmay nga mga sakayan parehas kang amun naggamit man kang makabag-o nga teknolohiya parehas kang fish finder agud makakita kang panung ka mga isda pati sa idalum kang kadagatan. Maski pa, sangkidit lan man gihapon ang madawi kang magagmay nga mga pangisda kumpara sa masangya kang mga kolong. Ang paggamit kang teknolohiya sa pagpangisda mas nagpagamay sa kahigayonan kang mga isda nga makalampuwas sa pagkasangya.
Sa langit, nagadura run man ang mga bitoon. Sa panuruk ko, mas nagalubug ang paaraboton.
Kasanagun run kang kami nakadungka, nagtusmaw kami sa karamig kang tagahawak nga tubig agud dar-un ang binanyera nga isda sa daray-ahan. Dungan kang pagkudug, gulpi pagid nagyayat ang naniskug nga kakusugan kag mga tuway-tuway sa ginhimo nga pagpanghakot. Parehas kang paghulat sa kalalawdan, ginhulat man namun ang kantidad kang sinangyaan. Bangud sa bag-o nga sistema kang pagbaligyaanay sa diin ang kapitalista ang nagabakal kag nagadikta kang bili kang nasangya nga isda pagkatapos mahunos ang gastos, masami mas manaba ang bili kadya sangsa ginalauman. Kapitalista ang nagasabat kang mga garastoson sa pagpalawud ay indi run dya masarangan itigayon kang tag-iya kang sakayan. Ang mas barato nga bili kang isda sa daray-ahan wara nagakahulogan kang mas barato man nga presyo kadya sa tindahan.
Basa, ginaramigan, kapoy, tuyo kag luyloy ang mga paku nga nagmansiganay kami pauli bitbit ang sangnahut nga kalipay kag darapliun nga may pagpangduha-duha kon ibaligya man agud ipanggastos sa ibang kinahanglanun ukon isalang sa dapogan agud mapaambit kag masaboran ang kanamit kang pinangabudlayan. Sa tulad, ang ginakahidlawan ko gid lang nga mahamyang ang akun tuyo kag kakapoy sa kalum-uk kang banig kag mainit nga hakus kang katsa nga kapay. Wara’t kasigurohan kon sa uman nga pagpangisda makatawas ako liwan ukon kon makapalawud pa gid man liwan ang sakayan. Parehas man kang wara’t kasigurohan nga sa nagahirapit nga ugsad indi magutman.
Balay Sugidanun 