Kinaray-a Halin sa Tarangban Paagto sa Babilonya Pabalik sa Maybato ni John Iremil E. Teodoro

(Ang papel nga dya ginbasa sa “Kumperensya kang mga Manunulat sa Akeanon, Kinaray-a kag Hiligaynon,” 9 Mayo 2008, GCEB, U.P. Iloilo City Campus, nga gin-organisa kang University of the Philippines-Visayas Creative Writing Program.)

TARANGBAN

SA epiko nga Hinilawod makita ang sugidanün parte sa Tarangban, ang tanhaga nga kuweba nga sangka isla. Rügya ginkidnap kang sanglibo nga diwata nga mga binukot si Büyüng Humadapnün. Ang dyang mga binukot, ginapamunuan ni Sinangkating Bulawan nga may gwapa-gwapa nga libayün nga si Lubay Hanginün nga naglumay kay Humadapnün agüd magsülüd sa kuweba. Nalingin si Humadapnün sa kaambüng ni Lubay Hanginün kag sa mga ambahanün kag mga binalaybay kang mga binukot sa Tarangban. Nalipatan na rün ang pag-uli sa anda. Si Nagmalitong Yawa nga asawa ni Humadapnün, nagtigaylo nga laki kag nangin si Datu Sunmasakay agüd masülüd ang Tarangban. Ginpamatay ni Nagmalitong Yawa ang sanglibo ka diwata kag ginluwas ang bana. Ginsülüng lamang ni Humadapnün nga ginabuno ni Nagmalitong Yawa si Lubay Hanginün. Kang makaguwa rün sanday Humadapnün kag Nagmalitong Yawa, ginpalinog ni Sinangkating Bulawan ang kuweba kag natiphag ang baba kadya kag natampükan kang lupa kag mga bato ang kuweba kag nalübüng ang bangkay kang mga diwata.

Ang sugidanün nga dya ginbüül ko sa binalaybay kang akün abyan nga si Isidoro M. Cruz nga “Tarangban” nga ginbüül na man sa pingas kang epiko nga Hinilawod nga ginsugid ni Hugan-an nga ginrekord kag ginlübad sa Inggles ni F. Landa Jocano. Ang binalaybay nga dya ni Isidoro nagtapos sa amo dya nga mga linya:

Wara it makasugid kon paano nakalusot ang kasanag sa mga bato, ukon paano
ang dyang Kuweba nagbantay sa mga sugidanün kang pulo ka libo ka tuig,
ukon paano gintawag kang Dagat ang estranghero nga dya paagto sa Isla
agüd sülngün ang handümanan nga parehas ka tarüm sa kutsilyo.

Ang linibo kang mga binukot nagbugtaw, ginpagpag ang yab-ok sa andang pongyahun,
Kag ginsuray ang kainit kang adlaw paagto sa daray-ahan.

Ang babaylan nag-umpisa sa pag-estorya kang sugidanün nga wara’t katapusan:

”Odoooy… Pamati kamo sa sugidanün…”

Kang sarang bulan lang, samtang nagapanyapon kami kang kritiko nga si Isagani R. Cruz sa Promenade sa ikaapat nga panalgan kang Atrium, ginhambal ko kana nga matapos ko ma-launch ang libro ko nga Mga Binalaybay kang Paghigugma (Imprenta Igbaong, 2008) sa Museo Iloilo kang nagligad nga Valentine’s Day, nagdesisyon ako nga sa Kinaray-a rün lang sulatün ang akün creative works. Si Dr. Cruz sara sa mga nagasuporta gid kang mga manunulat sa rehiyon. Kag bilang sara sa akün mga mentor, daw kinahanglan gid nga ipamaan ko kana it personal ang desisyon ko nga dya. “Nainlab kasi ako, sir, bigla sa Kinaray-a. At nakita ko, very powerful ang mga tula ko sa Kinaray-a. Mas magaling doon kaysa mga tula ko sa Filipino,” eksplikar ko. Pagkatapos namangkot tana. “Hindi ka ba kinukulang sa vocabulary?” Sabat ko, “’Yan din, sir, ang inaalala ko noon kaya di ako masyadong sumusulat sa Kinaray-a. Parang kinakapos kasi ako sa mga salita. Pero ngayong palagi na akong umuuwi sa amin sa Antique, nadidiskubre ko ang ganda ng wika namin.” Nagyühüm lang si Dr. Cruz. “Mabuti… Mabuti,” hambal na. Kag may nadümdüman ako. “Sir, mayaman ang wikang Kinaray-a dahil, remember, ito ang wika ng epikong Hinilawod,” hambal ko kana. Nagsiga ang pongyahün ni Dr. Cruz. “Oo nga ano?!” Sabat na.

Bisan pa nga daan ukon archaic nga Kinaray-a ang gingamit sa Hinilawod kag tuman rün gid dya ka lain sa Kinaray-a kadya, indi mahimutig nga manggaranün kag maambüng ang tradisyon kang pagdihon kang mga binalaybay kag sugidanün sa Kinaray-a. Büküt it palapaw-lapaw sugid kon hambalün ko nga ang manggad kag gahüm kang Kinaray-a pareho ka madüagün, kadalüm, kag kalapad kang dagat nga nagapalibot sa isla kang Panay. Sa akün binalaybay nga “Sa Puntahagdan” ginahambal ko:

Ang paghigugma maanggid
sa mga büka nga pakinasün kag korales
nga nagariligid sa baras.
Nagpuruti sanda sa saputi kang mga balüd
kag kagat kang sirak kang adlaw,
matahüm sa panürükan
kang sangka agi
nga bag-o pa lamang ginasalüm
kang anang paminsarün
ang kariit kang dagat.

Büküt lamang romantiko nga paghigugma ang ginadiskurso ko sa binalaybay nga dya. Pareho kang persona rugya, bilang manunulat, bag-o ko lamang ginasalüm ang kariit kang dagat kang pulong nga Kinaray-a. Bag-o lamang tüngüd, pareho kang kalabanan kanatün, biktima man ako kang colonial mentality kag manilacentrism.

Nag-elementarya ako sa eskwelahan kang mga madre nga may multa nga 25 sentimos sa kada Kinaray-a nga ma-mitlang ko sa sülüd kang klasrum. Naghayskul kag nagkolehiyo ako sa eskwelahan kang mga pari nga ginapatihan nga aram ang mga tawo kon sagad magsulat kag maghambal sa Inggles. Amo dya ang rason kon andüt nag-trying hard ako kato sa pagsulat sa Inggles.

Nagsulat ako sa Filipino tüngüd amo dya ang lenggwahe kang Metro Manila kon sa diin rugto ang idolo ko nga si Sharon Cuneta. Ginahandüm ko gid kato nga makasulat kang iskrip para kay Sharon. Kag kang bata pa ako, wara it paso ang pagbasa ko kang Liwayway, magasin nga Tagalog halin sa Manila.

Pagkatapos ko kang kolehiyo, nagdesisyon ako nga magpa-Manila. Mayad lang hay sa De La Salle University-Manila ako nakatüpa. Rugto nadiskubre ko ang akün Babilonya.

BABILONYA

ANG Babilonya sikat bilang syudad nga may hanging garden nga ginbansagan nga “Seventh Wonder of the World,” kag rugya napatay ang pinakabongga nga agi sa tanan—si Alexander the Great, kang matapos na haros saküp ang sobra sa tünga kang kalibutan. Ang Babilonya ang sentro kang pulitika, komersyo kag kultura sa sinauna nga sibilisasyon sa Mesopotamia.

Sa myusikal nga “Larawan,” adaptasyon ni Rolando Tinio kang “Portrait of an Artist as Filipino” ni Nick Joaquin, ginadamgo kang darwa ka laon—Paula kag Candida—ang sangka kalibutan sa Intramuros nga ang mga tawo nagahambal kang pulong kang mga taga-Babilonya.

Kang matapos sunugon ni Paula ang peynting nga pinakaurihi nga obra maestra kang andang tatay nga si Don Lorenzo Marasigan, ginselebrar nanda ang andang kahilwayan sa gapos kang kwarta. Gamayan lang nanda ginbaligya ang peynting agüd magmanggaranün man sanda kag mangin pareho kang andang darwa ka gurang nga nalipatan rün ang binalaybay kag musika tüngüd nasilaw sa hapaw na kalipay nga hatüd kang kwarta; kag pareho kay Don Perico nga nangin senador kag ginlipatan ang pagkamamalaybay. Nagpamangkutanay sanda kon andüt nagsülüd man tana sa paminsarün nanda nga mag-imaw sa kalibutan kang mga tawo nga kwarta lang ang ginapanümdüm kag nalipatan rün ang gahüm kang poesia. Pamangkot ni Paula kay Candida:

Naman-an mo bala kon ano ang atubangün natün?

Candida: Adlaw-gabii nga wara’t kuryente,
Nagapanglagas nga manugsukot
Kutso-kutso nga indi mauntat-untat.

Paula: Hambalün nanda may litik kita sa ulo
Pinsara bala, diyesmil dolares ang atün ginbuy-an!

Candida: Hambalün nanda ang gusto nanda hambalün!

Paula: Mangdaküp lang kita kang mga balabaw.

Candida: Kag mag-estorya gamit ang pulong kang mga taga-Babilonya.

Paula: Wara ‘kaw nahadlükan?

Candida: Nga mangin pamuluyo sa kalibutan kang Babilonya?

Paula: Nga tabugon nga daw balabaw.

Candida: Patawarün ako kang Diyos
Tüngüd ginhandüm ko nga mangin ordinaryo
Pareho kang iba.

Paula: Kon amo magtindüg kita.
Hilway liwan kita.
Ikaw, ako, kag si Tatay.

Sa personal ko nga kabuhi bilang manunulat, ang Departamento kang Literatura kang De La Salle University-Manila ang akün Babilonya. Nagpa-Manila ako agüud magtuon sa pagsulat. Masuwerte ako nga namaestro rugto sanday Cirilo F. Bautista kag Isagani R. Cruz, kag duro nga mga manunulat ako nga nangin mga süüd nga abyan pareho nanday Alice Sun-Cua, Shirley Lua, Vicente Garcia Groyon, Luisa Igloria, Roel Hoang Manipon, Ronald Baytan, Aurora Yumul, kag ang nagtaliwan kang Marso nga si Sid Gomez Hildawa.

Rugto sa La Salle, bükün it isyu ang pagkamanunulat ko sa Kinaray-a. Kinahanglan ko lang syempre himuan kang Filipino ukon Inggles nga bersiyon ang akün mga ginapangsulat agüd mabasa man nanda. Amo dya ang ideya ko kang Babilonya. Aram kag taas ang cultural consciousness kang mga tawo nga ginselebrar, parehas kang nanari-sari nga mga bulak sa mga terasa, ang nagakalain-lain nga personalidad, kolor kang panit, kag lenggwahe. Sa La Salle, katüpüng sa dignidad ang Kinaray-a, Filipino, kag Inggles nga ginagamit sa pagsulat kang mga manunudlo, klasmeyt, kag abyan ko rugto.

Kang natak-an ako sa gamo kag higkü nga pagpangabuhi sa Manila, nag-agto ako sa Syudad Puerto Princesa sa Palawan. Rugto nag-istar ako sa sülüd ka tatlo ka tuig kag nag-edit kang sangka peryodiko nga NGO, ang Bandillo ng Palawan-Edisyong Filipino. Palibot kag kinamatarüng kang mga tumandük sa Palawan ang amün ginpakigbato. Sa Palawan natirawan ko magturog sa balay kang mga mangingisda, sa balay kang mga Tagbanwa sa bukid, kag magturog sa baras sa pagpulaw imaw ang mga Pala’wan sa andang ritwal kang pagpasalamat. Nakatawas man ako sa mga siyentipiko sa pag-isip kang mga rumba-rumba sa dagat, sa mga malitar sa Spratlys, kag nakanobyo kang sangka soltero nga Muslim kag sangka binatilyo nga komunista. Sa Palawan nabuksan ang akün mga mata sa karaw-ay kang atün sosyedad kon sa diin ang mga manggaranün nagmanggaranün tüngüd nagrakü ang mga imol. Tüngüd indi maghipüs ang akün kibord, gin-akusar ako kang kaso nga libelo. May kaimaw ako nga peryodista nga ginpatay.

Sa Palawan nakita ko ang akün bag-o nga Babilonya—ang Kamarikutan Kape at Galeri. Rugto duro ako nangin mga abyan nga mga pintor kag musikero nga nagharalin pa sa Baguio, Bacolod, at Metro Manila. Paghigugma sa sining ang nangin pundasyon kang amün pag-amigohay. Pero tüngüd nagkatül liwan ang akün ikog, naglangoy ako pabalik sa La Salle. Pero wara lang ako rugto buhay hay allergic ang akun mga himbis sa danaw sa Taft Avenue, nagbalik ako sa Iloilo kag nagtudlo sa akün alma mater, ang San Agustin.

MAYBATO

Umpisa kang nagbalik ako sa University of San Agustin rügya sa Syudad Iloilo, haros kada katapusan kang semana nagauli ako sa amün sa Maybato. Rugto sa kamalig ko sa amün taramnan, nagabasa ako kag nagasulat, kag kon kis-a, nagakiritaay kang akün mga abyan nga manunulat sa Antique. Sa sabak kang pagpalangga kang amün pamilya kag mga tanüm kang akün Nanay kag Tita, nagabürüskag ang mga binalaybay kag estorya sa akün painoino.

Kang sarang bulan, may ginbakal nga pününg ang akün Tatay sa binit kang suba kang Malandüg, ang gindungkaan kang napulo ka mga datu sa Maragtas. Gusto dya himuon ni Tatay nga sangka resort. Nagapati tana nga ang lupa nga ginbakal na amo ang gin-istaran nanday Datu Sumakwel kag Kapinangan. Nagsugtanay kami nga ang i-ngaran namün sa dyang lugar, “Hardin ni Kapinangan.”

Kadya pa lang, makita ko rün sa akün paminsarün ang mga puti kag pula nga bogambilya, kag ang mga puti nga kalatsutsi sa hardin namün nga dya. Gusto ko rün gid mag-uli sa Maybato.

Disiotso pa lamang ako kang nagdaüg ako sa Gawad Ka Amado kag Cultural Center of the Philippines Grant. Umpisa kato, wara rün it untat ang pagdaüg ko sa mga paindis-indis. Amo ria siguro nga may mga tawo nga nagapaminsar nga muhaw-muhaw ako sa medalya. May mga pretensiyosa kag megalomanic nga mga manunulat nga abi nanda nagapakigkumpetensiya ako kananda. Karadlawan dya hay buhay ko rün naman-an nga büküt beauty contest ang kabuhi, kapin pa gid ang kabuhi kang pagkamanunulat. Nagakairita ako sa ideya nga amo gali dya ka nabaw ang panülüng nanda sa akün pagsulat. Kag siyempre, naluoy man ako kananda hay wara gali sanda kamaan kon ano kasüpüg ang gahüm ko sa pagsulat. Pareho ni Estrella Bangotbanwa, pwede ko pauranün ang mga binalaybay kag sugidanün halin sa akün imahinasyon. Suno sa mga sugid, büngkagün lamang ni Estrella ang anang labüg nga buhok, mauran rün. Ako tana, bungkagün ko lang ang ginaimadyin ko nga labüg nga buhok, nagauran rün ang mga tinaga.

Nalampasan ko rün ang parte kang akün kabuhi bilang manunulat nga gusto ko dag-ün ang tanan nga padya sa kalibutan. Sa pagpati ko, wara rün ako it kinahanglan pa nga i-prove kon pagsulat lang ang pagahambalan.

Ano gid bala ang gusto ko puntuhon sa pagtiriripon natün nga dya? Nagapati ako nga büküt isyu kon ano nga pulong ang gamitün ko sa pagsulat. Biktima lamang ako kang akün historikal at materyal nga milyu. Kon nagasulat man ako sa Kinaray-a, dya tüngüd ginbata ako sa Maybato sa Antique. Kon nagasulat man ako sa Filipino, dya tüngüd memoryado ko ang mga kanta kag rakü nga mga linya sa mga pelikula ni Sharon Cuneta. Kon nagasulat man ako sa Inggles, dya tüngüd nagaobra ako sa akademya kon sa diin Inggles ang pulong nga ginapakaayad.

Kadya nga tuig, manugtraynta e singko rün ako. Akuon ko. Naga-mid-life crisis ako kadya. Darwa ang gusto ko himuon: una, ang magbalik sa La Salle, ang akün Babilonya, agüd mag-Ph.D. kag magtudlo rugto asta san-o imaw kang akün pamilya sa literatura; ang ikarwa, gusto ko rün mag-uli sa Maybato kag magsulat kang akün mga nobela sa Kinaray-a sa sabak kang akün mga kadugo. Daw darwa ka manok nga derasa nga nagasampuk. Büküt hulas ang pagpili. Gusto ko bala mangin pareho ni Alexander the Great nga saküpün ang kalibutan kang literatura sa sentro kang pulitika, ekonomiya, kag kultura kang atün pungsod? Ukon gusto ko bala mangin sanday Paula kag Candida nga pakaslan ang poesiya kag bahala rün kon wara it kuwarta?

Sa liwan, biktima ako kang materyal nga sitwasyon kang akün kabuhi. Kada semana nagamahal ang bügas kag gasolina. Nagamal-am rün ang akün lawas kag mahal ang mga maintenance medicine para sa akün blood pressure, blood sugar kag hapo. Diin ako mabüül kang inugbakal kang bag-o nga laptap kon magüba rün ang ginagamit ko kadya? Rügya sa Pilipinas, indi ako mabuhi kon magsulat-sulat lang takün. Sa pamatyag ko, ang mas bahül nga isyu amo ang pagpabaya kang gobyerno sa mga manunulat parehas natün. Mas malala pa gid kon manunulat ikaw nga nagasulat sa rehiyonal nga pulong parehas natün. Amo dya ang ginahambal ni Dr. Cruz nga, “the Other Other.” Doble nga pag-itsapwera kang peke nga sentro kang pungsod ta. Peke tüngüd kon sülngün ta ang mapa kang atün arkipelago, Panay ang matuod-tuod nga sentro.

Sa kadya, wara pa ako it makita nga klaro nga sabat kon ano gid bala ang himuon ko sa akün kabuhi. Ang klaro lang kanakün, padayon ako sa pagsulat. Piritün nga isal-üt sa akün rakü-rakü nga trabaho. Kang sarang semana gani, nagbakasyon ako sa Boracay kag nakasulat ako rugto kang pulo ka mga binalaybay.

Kon kis-a ginapanümdüm ko, suwerte ako nga manunulat hay rugya sa kasingkasing kag pus-on kang akün imahinasyon ang Tarangban, ang Babilonya, ang Maybato. Bisan diin, makasulat ako. May mga tinion nga kumbinsido ako nga ako sangka kataw nga may berde nga ikog kag nagapanalüm kang mga perlas kang tinaga sa mga hardin nga korales kang Panay kag kang bilog ta nga arkipelago. Pamatyagan ko, nagapanalaytay sa akün kaugatan büküt lamang ang dugo kang amün kamal-aman sa Maybato, kundi pati dugo nina Alexander the Great, Nagmalitong Yawa, Büyüng Humadapnün, Sinangkating Bulawan, Lubay Hanginün, Don Lorenzo Marasigan, Paula Marasigan, Candida Marasigan, Hugan-an, Estrella Bangotbanwa, Dyesebel, Sharon Cuneta, Isagani R. Cruz, Cirilo F. Bautista, Leoncio P. Deriada, Magdalena Jalandoni, Maria Luisa S. Defante-Gibraltar, Russel Tordesillas kag rakü pa nga mga tinuga nga nagapainit sa akün lawas agüd dakpün kag kapyutan ang akün laptap para magsulat kang mga binalaybay kag sugidanün. Ang manami sa tanan, posible ko dya sulatün sa Kinaray-a—Kinaray-a nga indi matüngkad ang posibilidad sa pagdihon kang mga obra-maestra.