Istorya kang Balay

This slideshow requires JavaScript.

Istorya kang Balay

Nagkitaay kami kang miga ko. Sa sangka restawran nga gaatubang sa Manila Bay. Pasado alas s’yete sa gabi-i. Gauran-uran. Sa tono kang anang text messages pira run ka adlaw, man-an ko nga may ginabatyag d’yang miga ko.

Nga pamatyag ko, ginabatyag ko man.

Amo man nga wara it tarithi ukon bundak kang uran kag trapik nga makapugung kang liwan namon nga pag-atubangay, imaw ang mainit nga sabaw kang miso kag maki kag sushi.

Duro tawo sa dyang restawran. Sa mga lamesa sa guwa, sa sulod kang hilera kang restawran sa pihak – sa tabuk.

Natingala takun. Siguro bangud kon amo kadya ang panahon, nanamian lang takun magpasikungkung sa balay: pahuway-huway, lantaw ka tv, pamati ka musika, basa ka libro, kag s’yempre, panginaun.

“Man-an mo, g’wapa,” hambal ka akun miga, nga mas g’wapa, “gamay gilang kadya ang naga-istar sa mahambal mo nga balay gid. Kalabanan ga-renta lang ka kuwarto, duro pa sanda, ukon gapa-amulya lang sa apartment kang paryente. Te, maiwan man abi timo sagi ka duloy ‘to man, kapin pa kon gamo.”

“Kunsabagay,” sabat ko, kumbinsido nga matarum kag interesante dya nga panghuna-huna ka akun miga. Man-an ko nga lawid anang istar sa mga paryente rugya sa Manila antes tana mangin sangka doktor.

Mas amo dya ang nagpabilin kanakun sa pagkitaay namun kang miga ko, kag sa napakut nga ana ginabatyag, antes na pa dya mahambal, kag mahambal ko man kana; nga amo man dya ang akun ginabatyag, sa matuod lang.

Pero antes natun batyagun liwan dyang amon ginbatyag, nga mahimo baratyagun man ninyo, balikan natun ‘tong linya ka akun miga: balay gid.

Kauna, nga mahimo ang ginasugid nanda nga panahon kon kan-o nagahambal man ang mga sapat, kag ang matuod, suno sa teorya kang ebolusyon, huwad natun sa kasapatan dyang atun pulong, puno kang kahoy ang balay kang tawo. Huod, parehas kang amo nga ginapatihan ginhalinan natun. Amo gid.

Sa puno kang kahoy nag-istar ang mga una nga Ati. Kato nga lagtum pa ang kabukidan. May ginatawag pa nga lasang, talon. I-imagine natun nga pasaylu-saylo sanda kang puno, pasaylu-saylo sa mga sanga. Nadumduman n’yo si Tarzan?

Ginasugid nga senyales kang mga Ati nga kinahanglan dun nanda maghalin kun duro run ang langaw nga nagahapun kananda, nagahuring-huring palibot.

Sabad gid man, indi bala. Te, maiwan ka pa abi, kundi managap ka mas linung nga lugar. Common sense. Mayad pa ang Ati.

Hmm, kadya, may ginatawag kita nga tree house. Sosyal pamatian. Siguro bangud ang paghambal kadya nagadara kanatun sa imahen kang beach resort. Parehas ka amun rugto sa Dao sa Antique, may tree house sa Punta Hagdan Beach Resort.

Lingaw sakaun, kapin pa kun nagalagsanay, nagadugsinganay.

Luwas nga nagatugro ang ana kataas kang bag-o nga vantage point sa paglantaw sa palibot nga masakup kang panuruk kag paminsaron, may engganyo sa tree house bangud dyan man ang kahidlaw, konsyus man kita kadya ukon indi.

Maiwat run ang kahoy. Ang tag-as kag bakod nga mga puno kang mahogany, acacia, lauan, apitong, yakal. Aguy, kilala pa natun ang duro pa nga iba? Ako kilala ko pa ang mga dya, kag ginakahidlawan, kag labaw sa tanan, man-an ko nga kamahal, hinali gusto ko magpagurut ukon magbakal sa ginahandum ko nga Purungkuan-Kalinung (Chair of Solitude) sa BalaySugidanun diin ako mapungko indi lang sa pagpahuway kundi sa pagpamensar, atubang ang malapad nga bintana nga nagasug-alaw kang sirak kang adlaw kag mabugnaw nga dapya kang dupoy-dupoy.

S’yempre, d’yan man ang Purungkuan kang Pag-abyanay (Chair of Friendship) para sa inyong pagbisita, sa matam-is kag rapuyot natun nga istoryahanay. Kag malipatan bala, indi mahandum, ang mga lamesa kag estante kang mga libro?

Sa matuod lang, sa padayon nga tubud kang luyag kang tawo, nga labi nagapaiwat kang dunang maggad, daw maistar gilang takun sa tree house sa amun uma. Pero hay bisan puno kang sangka mabakud nga kahoy, indi ako sigurado kun may rugto pa.

Te, abi ang kuweba, nga isara man sa nangin balay kang tawo. Pero hay wara ako it madumduman nga kuweba sa Dao, luwas lang sa kuweba-kuweba sa baybayun kang Puti. Amo man sa bug-os nga Antique. Kon may nasulod tinyo, nalagawan, palihog sugid kanakun para mabisita ta man.

May darwa ako ka kuweba nga naagtunan: ang Makahambus Cave sa Cagayan de Oro. Gamay lang man, bugu, kag malusot ikaw sa sangka ralantawan kang bahul nga suba kang Cagayan nga bantog sa white water rafting. Sa marker kang kuweba ginasugid nga nangin paranaguan dya kang mga soldado nga Filipino katong panahon kang giyera kontra sa mga Amerikano.

Amo man siguro nga kon mabatian natun ang tinaga nga kuweba, nagadara man dya kang imahen kang mga kalabira kag tul-an nga nagamit man nga panghadluk kanatun katong bata. Pero kadya, lugar para adventure.

Parehas kang Subterranean Underground River kang Puerto Princesa. Kuweba nga gina-iligan kang suba, suba nga nagalatay sa kuweba.

This slideshow requires JavaScript.

Ginkurum takun samtang nagasakay sa bangka kag nagalantaw kang mga porma kang bato sa itaas kag parehas nga kilid kang kuweba nga ginatudo kang sulo kag gina-istorya kang amun guide. Bisan pa mapaathag kang siyensya ang pagporma kang stalactites kag stalagmites, ang bilog nga kuweba, sa amo ‘to nga tion nagbudyong sa akun pensar ang “Dayawon ang Diyos, Tagtuga kang Tanan nga Butang sa Kalibutan!”

Nagkuru akun dila, wara it mahambal bangud buta ang pensar kag dughan, sa kanami kang sulud kang kuweba, kang bilog nga palibot, nga namayha takun sa pagpabaya nga ginahimo natun bilang tawo.

Pang-turista run atun mga kuweba. May entrance fee.

Sa diin gilang bay gaistar ang mga parehas kang Ati?

Sa balay-balay, sa payag, sa kamalig. Sangka hulot, dyan run tanan. Hurulid, hulidanay. Pati mga lusa kag kuto. May dapog. May banggerahan. May tambi, mahimo pareho sa atubangan kag sa likod.

Balay gid, dyang kamalig, kang mga Ati. Pero para sa iba, kamalig lang dya. Parahuwayan, parehas rugto ay sa pihak kang banglid, pagkatapos obra sa uma. Pa-araliwansan ni Nonoy, ni Ontoy hinali sakit ang buut hay nakaraan sa balay matapos malipatan ang pagpamangut hay nawili ka basketball. Hmm, mahimo man nga rugya sanda nagatabuanay ni Inday, ni Nene, matapos makapanglaba sa suba. A, kun makahambal lang ang mga salug nga kawayan kag lansang, ang pawud nga atup!

Balay man gid dyang balay nga kawayan. Amo dya amun balay. Kauna. Hasta kadya. Kon mahimo pa lang gani daad, dyang Balay Sugidanun, puro kawayan, hay ang handum, sangka moderno nga bahay-kubo.

Pero hay may takna nga oras ang paggama kang kawayan. Kon gusto mo pa nga indi mag-agup-upon, kinahanglan ihurum sa dagat, hay ang asin kadya – ang alat – amo ang ginahambal nga pangontra sa madali nga pagkarangga. Mabusisi ang proseso, kag mahal ang bayad kang manug-obra sa kada adlaw, wara pa abay d’yan ang pagpainum, kag man-an n’yo man, bukun tubig ukon tuba ang akun buot hambalun.

Bagay nga mas duro ang nagapatindug kang balay nga semento. Kita n’yo man, naga-urulhot lang sa tunga kang taramnanan, sa banglid, sa bukid. Bahul nga balay. May pinta. Sim ang atup. Himo sa salsalon, burung-on, kag sa iba pa nga materyales nga mabakal, mautang sa tienda, sa mall.

Amo run dya atun konsepto kang nami nga balay. Kang moderno. Kang manggaranon.

Nga kon pensaron natun, buta man kang kontradiskyon, depende sa ginatawag natun nga sabdyektiviti ukon personal nga panan-awan kag pamatyagan ukon istandard. Parehas abi sa nangin padayon nga istoryahanay namun kang akun miga:

“Ano abi ang nami sa semento?”

“Nami gid, e, mas pag-on mong. Kon tag-ururan bay kag kon maglinog.”

“May tabon man kag talagsa lang man tana linog nga ria. Indi ka pa madunot hay mag-an lang. Kag sa balay nga kawayan, indi mo run kinahanglan mag-aircon ukon mag-electric fan. Natural light kag ventilation.”

“Daw imol timo kara, e. Hambalun ka tawo nga mga propesyonal dun mga bata mo, ukon may mga abrod…”

“Bay-i lang, duro gid man tana kara hambal ka tawo pirme. Kon semento man balay mo kag pinasahi ang disenyo, hambalun nga bukon bagay sa klima rugya ukon sa palibot.”

“Te, ano, kun palasyo man.”

“Amo lang ra, e. Kanya-kanya. Ima lang tana kara ang wara, ang indi kasarang.”

“Amo gid. Ano tana labut kara ka iba kun maistar timo sa guab ukon malupad-saylo sa Mars.”

“Te, diin timo ga-istar kadya?”

“Sa box, a.k.a. condo.”

“Manggaranon ka run gali.”

“Amo ra pagpati ka iba.”

“Parehas nga abi nanda, kon maglagaw ‘kaw sa mall, makapungko ‘kaw lang bisan indi ‘kaw mag-order.”

“Libre man ang aircon, may libre man nga mga pagguwa.”

“Amo lang ra, e. Te, ano run istorya mo?”

“Wara man gid. Nasubuan lang ako kadya, lately. Ambay gani. Wara man ako it problema gid pero hay daw subu lang.”

“Ako man gani.”

“Pero nabuol run man kadya hay nakaistoryahanay ta.”

“Ako man. Nahidlaw lang ‘ta siguro sa balay gid natun, kag lain gid man kon makaistoryahanay ta.”

“Gani. Nahidlaw ko paragumu Kinaray-a, kag utuy-utuy kadlaw bala.”

“Ako man. Te, kaun ta anay, dya run order natun, pagkatapos manglibak ta ruman.”

Nakautuy-utuy man kami kadlaw ka miga ko ba. Kag daw tinola lang kag linapwahan nga ginaharab namun ang miso, maki, kag sushi.