(Credit sa Portrait kang Manunulat: FUSIN).
Sa natabo nga dya kay Jennifer—kag indi rën dapat paggamitën ang ngaran na bilang lalaki hay babaye rën tana—may darwa ka bahël nga kumplikado nga isyu ang nabukadan: ang kasarian kag ang VFA.
Konsepto nga Amerikano ang transgender hay ang gay liberation movement sa Filipinas gin-pattern halin sa gay liberation movement sa Estados Unidos. Ang “agi” kag “lakin-ën” kulang rën nga gamitën para itawag sa mga bëkën it babaye kag lalaki. Amo ria nga may ginatawag man kadya nga LGBT – Gay, Lesbian, Bisexual, kag Transgender. May ginatawag man nga MSM ukon Men Who Have Sex With Men. Mga laki (nga bëkën it agi) pero nagapakighilawas sa pareho nanda nga laki. Sari-sari dya kag masadya amo ria nga ang internasyonal nga hayahay kang gay liberation movement ang balangaw—sari-sari ang dëag.
Ang transgender tinaga nga Ingles nga coined lang. Pero may katutubo kita nga tawag sa mga babaye nga nangin lalaki, kag mga lalaki nga nangin babaye.
Sa libro nga Wisdom from a Rainforest (Ateneo de Manila University Press, 1999) kang antropologo nga si Stuart Schlegel may dinalayday nga ang tig-ulo, “The Woman Who Was Born a Boy.” Parte dya sa sangka Teduray (mga katutubo sa talon kang Maguindanao) nga si Uka nga sagad magtukar kang zither. Si Uka sangka “mentefuwaley libun,” ukon lalaki nga nangin babaye. Agi ang tawag natën sa Kinaray-a ugaring ang kinalain, babaye rën gid ang mentefuwaley libun. Para sa mga Teduray, kon lalaki ikaw kag gusto mo mangin babaye, wara it problema, maghulag kag mag-ilis kaw lang nga daw babaye kag babaye rën ikaw. Ang tawag nanda sa babaye nga gusto mangin lalaki “mentefuwaley lagey.”
Si Jennifer, pareho ni Uka, sangka mentefuwaley libun.
May mga imahen sa telebisyon nga nami ang mensahe nga hatëd—ang pagpalangga kag pagpangalisëd kang pamilya ni Jennifer. Ang anang nanay kag mga bugto, tuman gid ang kaëgët kag kalisëd sa natabo kana. Puwerti ang hiribiën pati kang bugto na nga laki. Nagapakita lamang dya nga bëkët isyu ang pagka-mentefuwaley libun ni Jennifer sa andang pamilya. Bug-os tana nga ginbaton nanda.
Siyempre ang raw-ay nga imahen nga ginabantala sa telebisyon amo ang kamatuoran nga sa VFA lugi gid ang Filipinas. Daw buang rën si Senador Miriam Defensor Santiago ka liwat-liwat hambal nga piyerde gid kita sa mga ginkasugtan sa VFA. Kisra gani naburura ang baba kang senadora hay nadiskubre na nga ang iban nga mga Kano sa VFA kinse anyos rën sa Mindanao. May bisita haw nga nagatener kang tinuig? Buwisita rën tana ria e!
Natabo rën kato nga may soldado nga Amerikano nga nanglëgës sa Subic. Sa sëlëd kang mahamungaya nga American Embassy dya ginpriso hay suno sa VFA, kon may Amerikano nga soldado nga maglapas kang kasuguan, Filipinas ang may deber sa kaso pero ang America ang may kustodiya kang andang nakasala nga soldado.
Amo dya ang masadya kadya sa natabo kay Jennifer. Ti sa American Embassy liwan prisohon ang dyang mamamtay-tao nga Kano? Bëkën it nami. Ginahimu nanda nga bakasyunan kang mga kriminal nga mga Kano ang soldado ang andang embahada, nagasiri nga patimaan kag padëmdëm ang American Embassy kang pagka-neokolonyal kang Filipinas kang Estados Unidos. Neokolonyal hay bëkët rën gid man daad kita kolonya kang Amerika ugaring kontrolado man nanda gihapon ang atën politika, ekonomiya, kultura, kag mga damgo. Handëm kag dëmët natën nga mga Filipino ang makapa-America bisan pa mangin nars rugto ang mga doktor rëgya, kag mangin nursing aid rugto ang nars rugya. Ang mga nagadonya-donyahan rëgya, manughugas pinggan kag buli rugto. Ang mga daw si ëlëd rëgya, guwardiya kag dyanitor rugto. Ang maestra rëgya manuglimpyo ang salëg rugto.
Mas Kano pa kita kaysa Kano. Amo gani nga rakë buki ang gina-Inglis-Inglis gid ang mga bata nanda nga sala-sala man lang. Rakë gusto magpuruti bisan pa nga may mga black American pa. Hay sa atën bokabularyo, ang Kana kag Kano puti lang ria.
Ang tanan nga dya, ginasimbolo kang American Embassy sa Manila nga ginapilahan natën mga mga Filipino sa adlaw nga tanan. Kag sa lagwerta kadya, luwas kag nami ang pangabuhi kang mga soldado nga Amerikano nga nanglëgës kag nagpatay sa kababayan natën.
[16 Oktubre 2014
Syudad Pasig]
Balay Sugidanun 