May sabat kita rugya nga mga taga-Panay: bangud sa pagbulaganay nanday Tungkung Langit (Tungku ka Langit) kag Alunsina (Laon Sina).
Kilala n’yo sanda? Nabatian?
Siguro indi. Ako gani rugya run ako sa Manila kang makilala ko sanda. Sa libro nga Philippine Literature: A History & Anthology (Anvil, 1997) nga gin-edit nanday Sir Bienvenido Lumbera kag anang asawa nga si Ma’am Cynthia Nograles-Lumbera.
Diyos kag diyosa sanda kang Panay!
Ma-Google n’yo sanda. May flash animation nga versyon sa YouTube, isara sa mga proyekto para mapasikat andang istorya bilang pamatuod nga may kaugalingon kita nga mito (nagasugid kang ginhalinan kang mga butang kag mga diyos kag diyosa ang karakter) antes pa mag-abot ang mga pangayaw nga nagsakop kanatun kag nagtungko ka anda literatura sa atun pamensarun amo nga nawaslik sa binit ang atun mga istorya.
Ginatudlo ko dya sa klase. Nasadyahan gid ako, amo man ang mga estudyante. Sa panahon nga ginatawag postkolonyal, ang pagtudlo sangka hirikuton kang ‘re-educating the imagination.’Dya nagaumpisa kag nagakatabo bangud sa mga proyekto kang mga nauna nga henerasyon kang iskolar parehas nanday Dr. Lumbera (National Artist for Literature) kag Damiana Eugenio (nagapanguna nga iskolar sa folklore) nga nag-revive kag nag-revitalize ka atun tumandok nga literatura kag kultura paagi sa panalawsaw/riserts. Ginabalay natun ang atun literary infrastracture matapos mamarasmasan nga kinahanglan gali natun magtindug sa atun kaugalingon kag indi lang magsarig sa mga ayuda kang iba nga pungsod, ilabi na kang Kano. Kag kon magtuon man kita halin sa iba nga sibilisasyon, ria gamiton para sa pagpaugwad ka atun kabuhi kag pungsod, indi para maghimo kanatun nga suruguon hasta sa madason nga siglo.
Matun-an natun dyang pamensarun kag pag-inugali bisan sa istorya nanday TL kag Alunsina. Adlaw-adlaw gahalin si TL bangud obra na ang magtatap kang palibot. Sa balay lang si Alunsina, ga-pa-gwapa. Nagduda tana kay TL amo nga ginpa-espiyahan na sa hangin. Naman-an ni TL kundi away gid ang natabo. Ginbul-an na kang gahum si Alunsina. Amo kag nadura si Alunsina kag wara run nakita. Hasta kadya.
Sa pagkadura ni Alunsina, nakabatyag ka tuman nga kasubo si TL. Wara gali it pulos anang kabuhi kun wara anang asawa. Sa anang gahum, ginhimo na ang kalibutan kag ginpanami dya para ma-engganyo si Alunsina nga magbalik. Ang korona ni Alunsina nangin adlaw, ang mga alahas nangin bituon, kag ang husay nangin bulan.
Kon nagauran, gapati ang mga nauna nga tawo kang Panay nga dya bangud gahibi si TL. Ang daguob amo ang anang panawag kay Alunsina sa pagbalik run. Pero sa gihapon, wara magbalik si Alunsina.
Ginatudlo ko dya sa pagpakita kang archetype kang baye kag laki, kang dumaan nga pagpati kag pag-inugali (worldview & values) ukon mythical imagination vs sa rational/scientific imagination, sa pagmapa kang pagkapareho natun sa iba pa nga kultura sa kalibutan paagi sa mga dumaan nga istorya (folk literature/oral literarure parehas kang mito kag epiko). Makita natun nga magkatuhay man ang bayi kag laki pero hay patas sanda. Yin kag yang. Duro nga mga bantog nga istruktura ang ginpahimo kang mga hari hasta manggaranon nga mga tawo kadya para sa anang reyna ukon pinalangga. Ang mangin laki amo ang wara it katapusan nga pagpangita kag paghulat sa pag-abot kang sangka babayi. Si Carson McCullers, sangka Amerikano, may nasulat nga nobela kang 1940 nga nagsikat, ang The Heart is a Lonely Hunter.
Interesting nga karakter si Alunsina bangud complex tana. Ang anang pagkadura nagadara kanatun sa mga posibilidad. Sa diin tana nag-agto? Ano ang natabo kana? Diin run tana kadya?
Ginahimo ko dya nga activity (ginatawag man nga performance task) sa mga estudyante, sa porma kang flash fiction (bugu nga istorya, hal. 100-500 tinaga), fan fiction (sugpon ukon lain nga versyon), ukon re-writing (kontemporaryo nga versyon).
Nadumduman ko dyang istorya kadyang aga bangud gatarithi. Rugya ako gapungko sa guwa kang restaurant sa Boracay para sa kape kag pamahaw. Sa atubangan, ang puti nga daray-ahan. Gawaswas ang balud. Sa pihak kang dagat diin gapautaw-utaw ang pira ka baroto, ang isla kang Panay.
Kinahanglan ni TL magtabok.
Balay Sugidanun 