Nobela, Pelikula, Giyera

Bag-o ko lang natapos basahun ang The Volcano ni Bienvenido N. Santos kag naturuk sa sinehan ang bag-ong restored nga Oro Plata Mata ni Peque Gallaga. Sangka nobela kag sangka pelikula parte sa pagsakup kang mga Hapon sa Pilipinas kang tyempo giyera. Darwa ka masubo pero manami nga obra-maestra, para kanakun, nga nahanungod sa mga pilas, labaw sa lupok kag igo kang bala, nga mas dalum: ang psychological nga trauma nga buhay mag-ayad, kag, kon kaisa, permanente run ang ngutngut kang igo.

Sa The Volcano, ginapakita nga ang kanamiun kang Mt. Mayon sa Bicol, daw nagatugro kang ilusyon nga pag-ampo sa anang kaanyag; nga sa pihak kang pagbanta kang pagwasak kang tanan sa anang palibot kon maglupok kada pulo ka tuig, mabakwit lang ang mga tawo kag magbalik ruman rapit kana kon tapos run para, liwan, magtanum sa anang tambuk nga lupa kag magpatubas. Amo dya ang pag-intyende ni Don Vicente, sangka Kastila nga pamuluyo kag manggaranun, sa mga Bikolano – nga nagapangabuhi kuno tanda sa haron kang bulkan nga dya, kag tungod naanad run tanda sa pagtiner sa haron na, wara da run napinsar nga mangita kang ibang lugar nga istaran, nga siguro, wara ti hadluk nga malukpan kang bulkan. Sara man dya siguro ka paagi para ipakita ang pagpaumud natun sa mga nagsakup kanatun – mga Kastila, Hapon, kag Amerikano. May pamangkot gani nga kon ano “home” (balay, iristaran) kang nagdesisyon ang kano nga doctor kag misyonaryo nga si Dr. Hunter, nga mabalik run lang tanda sa Amerika pagkatapos kang halos 30 ka tuig nga pagtenir sa Bikol. Cliché pero swak ang pagpamangkot sa tion nga mahalin run tanda, kag siguro indi run magkabalik liwan sa lugar nga kon sa diin napatay kag wara da run makita ang andang kamagurangnan nga bata nga si Junior.

Ang sakit sa buot kon ibayaan ang lugar kag ang mga rapit mo nga abyan, nabatyag ko gid sa nobela nga dya paagi sa anang mga karakter. Ang pagtagu-tagu kang gugma nanday Junior kag Tina, nga sa urihi, kang naman-an na nga napatay gali si Junior, naumang kag naglibot-libot sa dalan para pangitaon ang palangga na, isara sa masubo nga halimbawa kang kon paano napabag-o kang giyera ang kabuhi kang sangka tawo. Kon may “big picture” siguro ako nga nakita sa nobela nga dya, ang isara, amo siguro ang ginatawag nga “man vs. nature” – ang pagbato kang tawo sa banta kang dunang manggad – lupok kang bulkan, pagrus nga bagyo, pagpangabuhi sa masiuk nga bukid, mga sakit nga nagalaton sa mga tawo, sakit kag sapat sa mga tanum, kag ang pag-edad; kag ang pangarwa, amo siguro ang ginatawag nga “man vs. man” – ang paghulatanay, ang pagkontrahanay, ang pagpaidalum sa mga manugsakop nga dumuluong, ang giyera.

Sa Oro Plata Mata, ginapakita kon paano ginpabag-o kang giyera ang pamilya Ojeda kag Lorenzo, halin sa magarbo, minangaranon (Oro- Gold), paagto sa bukut run gid magarbo kang nag-umpisa ang giyera (Plata – Silver), kag pagsaksi sa kapigus kag kamatayon (Mata – Death) kang tion kang giyera. Patas kang The Volcano, nagapatingkarag man dya sa pagpakita kon daw ano ka impyerno ang giyera kag kon paano napabag-o na ang pag-inugali kag pagpangabuhi kang mga karakter.

Kon paminsarun lang ang gamo sa Sabah kang dya-ay lang, naiisip ko ang pagpangabuhi kang mga naumid lang – kang mga ordinaryo nga Filipino kag kang mga tumanduk kang Sabah. Naumid kag naistorbo ang andang panimalay. Nga dapat, kita tanan, naintindihan natun nga wara gid e ti mayad kag wara ti madaug sa amo dya nga gamo, pyerde tanan. Kag kon giyera lang man, sa tulad nga panahon, sin-o kag ano bala ang atun dapat nga kontrahun? Ang nagapalala sa global warming? Ang korapsyon sa gobyerno? Ang kadalok kang mga indibidwal kag kang korporasyon? Ang “colonized” nga sosyodad? Ang kaimulon, bukot lang sa manggad, kundi, kon si F. Sionil Jose pa, kaimulon kang pagpaminsar kag kang kalag?

Nami paminsarun nga daw nagsampat gid ang tema kang nabasa ko nga nobela kag kang naturok ko ang pelikula. Kag wara ti pressure patas halimbawa nga indi dya requirement sa iskwelahan. Kag daw nagdugangan gawa ang akon pagtugro kang taha sa kabuhi. Kag raad, duro man ang makabasa kag makaturok kang darwa nga daya nga obra-maesta agud malikawan natun ang mga pilas nga buhay mag-ayad.