Ang Norte bilang Payao(w)

Pamilyar kita sa kanta nga “Dandansoy.” Sa sangka versyon, binayaan si Dandansoy ka anang nanay. Sa isara pa, ka anang nobya. Pareho sanda nag-agto sa Payao(w). Kag sa diin d’yang Payao(w)? Wara ako it nadumduman nga pagtudo halin kay Lola kag kay Mama (laon nga libayon ni Lola nga mahilig mag-istorya kag nagbantay kanamun kang magurang ko kang gamay pa kami) hasta kanday nanay kag katiyaan. Basta sa Payao(w) mong; rayu, kag hinali mag-abat ang pobre nga si Dandansoy, kinahanglan na magbubon-bubon sa aragyan para indi mauhaw. Indi gani, magdamguhanon na lang sa mga tion kang pagdumdom kag kahidlaw.

Klaro nga nadakup kang “Dandansoy” ang naratibo kang pagbiya sa balay kag sa banwang namat-an/nahamut-an para sa ginadamgo nga kabuganaan. Ang kaso kang atun overseas Filipino workers (OFW). Amo nga subo; nagaili-ili kanimo sa katurugon kun ginakanta bisan pa bilang bata, wara mo pa lubos nahangpan ang buot hambalun kadya. Amo nga classic — padayon buhi sa tinuig.

Nadumduman ko dyang “Dandansoy” hay kadyang semana (Biyernes hasta Domingo), naglupad ako it 50 minutos halin Manila hasta Laoag sa Ilocos Norte para sa sangka miting kag eksibit kang Sagisag Kultura (Cultural Icons) nga programa kang National Commission for Culture & the Arts (NCCA) sa Mariano Marcos State University. Kaimaw ko ang grupo kang mga iskolar sa lengguwahe kag kultura. Sa sangka pagpangape, sa tunga kang sirinakut nga istorya parte sa urihi nga hitabo kadyang semana sa atun sitwasyon sa Sabah, sa Mother Tongue sa K-12 nga programa kang gobyerno, kag sa mainit nga temperatura sa Laoag, namitlang kang iskolar kang Iluko nga taga-Baguio nga ‘payao’ ang isara sa dumaan nga mga tinaga sa Iluko nga nagatumod sa ‘norte.’ Amo kag may kuting-kuting ako nga nabatian sa pensar kag pagpalaoy-laoy sa “Dandansoy.”

Bangud ginaangkon natun nga atun dya nga mga taga-Sur ang “Dandansoy,” buot bala hambalun sangka pamatuod dya nga ang direksyon kang atun paghalin, pagpanaw, paglayas, pa-Norte gid man? Sa diin, ano ang atun Norte? Ang Manila? Ang America?

Sa duro nga literatura sa bilog nga kalibutan, bisan kag amo man sa kasaysayan kang mga pungsod, hasta kadya sa mga popular nga pagguwa sa telebisyon parehas kang Game of Thrones makita ang pagbanggaanay kang pwersa kang Norte kag Sur. Ilawud kag Iraya. Kun ang ilig kang tubig paidalum, pa-iraya hasta makalab-ot sa mga gibungan diretso sa dagat, andut ang mobilidad pasaka sa norte kag bukon paagto sa sur? Sa diin bala paagto ang paglupad kang mga pispis, ilabi na kang ginatawag nga mga migratory birds? Bukon ako eksperto. Nadumduman ko lang ang sangka kontemporaryo nga istorya nga Koreano lubad sa Ingles nga akun nagustuhan, “Raising the Swallow” diin ginahandum kang bida nga baye ang pag-agto sa sur, ang lugar sa pihak kang suba, diin ginakabig na nga lugar kang damgo kag kalipay.

Nagadara dya kanakun sa pagpamensar ka duro natun nga stereotype sa kun ano bala ang kinaiya kag pag-ugali kang mga taga-norte kag taga-sur. Halimbawa, labaw, hambog, kag kuripot ang mga taga-norte. Kun basehan ang amun inagyan kadyang semana sa kabuhay sa ayuanay sa mga tiyangge, mahambal nga amo gid man. Bisan sanda nagabantala kadya, nga daw sangka pagpahambog run sa dyang identidad. Makita dya bilang komon nga deskripsyon kang mga taga-Iluko sa mga souvenir item kag kampanya para sa pagpabaskug kang andang turismo.

Lapad nga lupa ang norte, sangka bukas nga langit nga pamatyag ko, sa sagwa ako kang

Pilipinas. Bukon parehas kaatun sa Visayas nga pugtak-pugtak kang mga isla. Mara ang lupa, bahul nanda nga problema ilabi kadya ang tubig. Bukon bastante ang produksyon sa tobako, mais, abaca, kag iba pa amo nga kilala ang mga Iluko bilang mga layas: sanda ang una sa mga grupo kang Filipino nga nag-agto sa America sa una nga bahin kang ika-20 nga siglo kang mangin kaalyado natun ang mga Kano, partikular sa Hawaii. Mga trabahador sa plantasyon. Mabasa dya sa mga sinulatan ni Carlos Bulosan. Ang pinakasikat amo ang nobela na nga America is in the Heart (1946). May sangka Iluko man nga kilala bilang aktibista ukon union leader sa California katong 1930s, panahon kang mga welga sa plantasyon kang grapes. Si Philip Vera Cruz. Nabasa ko anang istorya kag natandug gid ako amo nga nasulat ko ang istorya nga “Si Beryong Balikbayan.” Ang versyon sa Hiligaynon nagdaug sa Palanca. Isara dya sa mga mabasa sa Komposo ni Dandansoy (UST, 2007).

Kita tana nga mga tag-sur, kilala bilang mahilig sa kasadyahan, kag kon amo, mas magarbo kumpara sa mga taga-norte. Kilala man kita bilang rebelde sa duro natun nga mga babaylan nga naglalis sa sugo kang mga prayle. Kang rugya run ako sa Manila, duro akun nabatian nga istorya nga hadluk ukon inferior ang mga babaye rugya sa syudad, kag mahimo ang mga taga-norte, sa mga babaye nga halin sa sur: Waray, Cebuana, ilabi na gid sa Ilongga. Bantog kabay nga palaban, indi magpalupu ang mga Waray kag Cebuana. Ang mga Ilongga naman iya, te, kay ka-sweet. Sa patag kang romansa kag paghigugma, wara it may makalapaw!

Pamatuod rugya ang istorya kang paghigugma nanday Ferdinand Marcos nga Iluko kag Imelda Romualdez nga Waray. Sa Malacanan of the North sa Paoay kag sa Ferdinand E. Marcos Presidential Center sa Batac, naka-display ang memorabilia kang mag-asawa kag kang bilog nga pamilya. Mabasa rugto nga 11 ka adlaw lang gali – umpisa kang sanda magkilalahay hasta sa pamasyaranay – kag magpakasal sanda. Hay naigo gid si Ferdie kang dalit kag lumay kang kaanyag ni Meldie, nga nagakukot kang butong pakwan kang una na gid makita.

Nakaimaw namun igma kang Sabado si Gobernador Imee Marcos. Isara sa mga istorya na nga baskug andang turismo kadya: mga Taiwanese, Intsik, kag balikbayan. Remittance man ang nagapanguna nga nagabuhi kananda. Sanda man kuno kadya ang shooting capital kang mga indie film kag mga teleserye. Amo nga ang dugang nga pagpatukod kang mga infrasktraktura. Ang Malacanan of the North halimbawa nga kato balay-bakasyunan kang napukan nga presidente, kadya museo run. May indie bookstore man sanda, ang Samtoy, nga nagabaligya kang mga sinulatan kag obra sa musika kang mga Iluko. Dyan man ang Lacasa sa La Tabacalera Lifestyle Center nga nagabaligya kang andang mga lokal nga produkto.

S’yempre, nagparangnamgo ako nga daad may amo man gid kadya kanatun nga mga lihuk kang gobyerno para sa pagpabaskug kang lokal nga kultura kag ekonomiya sa Antique kag sa bilog nga Panay. Ginhimo kang mga Iluko nga bentaha ang karayu nanda sa Manila. Sa anda pagkakuripot kag sa padara nga dolyar halin sa sagwa, daw indi nanda kinahanglan ang Manila sa duro nga mga bagay. Hambal gani nanda, Iluko lang kag Ingles anda tana lengguwahe. Wara nagailig sa Manila ang anda imahinasyon. Nagadiretso patimbuok pagguwa sa nagkalain-lain nga parte kang kalibutan.

Dugang pa sa andang kahambog nga sa kasaysayan kang pungsod, may sangka presidente sanda. Bisan ano pa nga pagtamay kag wakal kontra kang iba nga mga rehiyon kag grupo kang tawo, magapabilin nga dungganon sa pamensarun kang mga masunod nga henerasyon, ilabi na kang mga Iluko. Bangud buhi ang istorya kang mga nahimo nga kadarag-an ni Marcos sa mga museo nga napatindog para isaysay dya: ang programa sa agrikultura, ang Maharlika Highway, bisan ang nagkalain-lain nga terno ni Imelda. Madayaw ka gid man sa kaaram kang mag-asawa.

Ginasugid ko dya bilang ilustrasyon sa importansya kang mga simbolo kag imahen nga nagadara kanatun, pabalik ukon/kag para padayon, sa pagbalay kang identidad. Kag sa paggamit kang sugidanon bilang porma kag desinyo sa edukasyon, pormal kag indi pormal. Halimbawa, sa atun pagbisita sa Evelio B. Javier Freedom Park sa San Jose, ano nga mga detalye sa istorya kang nagligad ang atun maman-an, nga mangin busay kang pag-istoryahanay?

Lawid run dyang istorya ko, makagurutom. Amo dya ay ang itsura ka andang isara sa mga ginapabugal nga pagkaun, ang crispy dinuguan. Nanam gid man. Pero hay budlay dar-un kag isakay sa eroplano amo nga chicharon gilang, cornick, hambal nanda, akun ginbakal para kay Dandansoy.