Pilipin Ajumma ni Linda Arnaez-Lee

Sa una nga binulan kang amun pag-imaway sa balay, haros indi ako pagpaobrahan ni Omoni. Wara ako ti kaptan nga indi na pag-agawon. Hurugasan, ralabhan, vacuum cleaner, naog, puro lang tana ang maobra. Mapahuway lang kuno takun sa kwarto ukon mahimos ako maglagaw sa diin gusto ko maglagaw. Abi ko angel nga nagkunsad si Omoni sa sobra nga kabuot gali timo baliskad kadya ang matuod na nga baratyagon. Ang matuod nagahulat tana nga ipirit ko gid nga ako ang mag-obra. Amo ria ang kultura nanda, bisan sa pagtugro kang kwarta ukon regalo. Kinahanglan ipirit mo gid bisan maglagsanay pa kamo kag bisan magkarabigong pa ang baegon, 100 won coin, sa sobra nga daw-anay. Amo sanda kara…

Wan taym, ginsupak ko ang hambal ni Omoni. Gin-agtunan ko tana sa kusina samtang nagaprito kang isda. Para lang makabugno, ginpamangkot ko tana: “Omoni, ano ginaprito mo, mogi? “Uung,”sabat ni Omoni.” Daw wara ka intiendi si Omoni kang akun pamangkot haw. Ginbistahan ko sa dictionary ang Hangul kang isda…mulkogi, ang meaning kang mogi…lamok! Santisima! Nagprito si Omoni kang lamok! Haay..kabudlay man abi kang Hanguk Mal nga dya. Daw haros parareho lang ang tunog na kadya, mogi, kogi, yogi, tsugi, palli, palle. Hay..molla! Ewan! Ambot! Elam! Ambay!

Nagligad ang sangka tuig kag tunga. Nag-abot ang ginahulat kang tanan. Ang apo sa agot nga bata. Agot ang akun bana. Daw gahamrus lang kang kadyos si Omoni sa akun batiis samtang gapanarambiton nga “Aigo..charanda! Uri aga charanda! “ Ay abaw! Mayad gid! Ang amun bata nga dya, kasagad gid! Daw indi gid maarabutay ang kalipay ni Omoni. Kapin pa kang naman-an nga laki nga bata ang akun ginabusong.

Rugya nag-umpisa ang akun kalbaryo.

Kon sa Pilipinas duro ang disperatis, amo man rugya sa Korea. Umpisa kang nagpanamkon ako, indi pwede magkaon kang ori kogi, karne kang pato ukon bebe, hay kuno basi magdurukot ang mga tudlo sa kahig kang bata. Indi pwede manglansang para sab-itan kang picture frame hay basi sungi dya kon maguwa. Indi pwede magpungko sa hagdan ukon sa gawang hay basi mag alang-alang ang paguwa kang bata. Indi pwede magkaon kang balot hay pisu man ria kang pato. Kag sa kaduro pa nga indi pwede. Pero pwede man manglampaso kada aga bisan ga igod-igod run ako ka trapo kang basa nga naog sa salog. Rugya indi pwede ang kinahig, masal-an ikaw nga tamad. Dapat limahon gid. Pwede man magkaon kang kimchi bisan gabanog run akun almoranas sa ka kahang!

Pwede man mag-inom fresh milk bisan gadil-ok-dil-ok akun tilaok. Dapat kuno magkaon ako kang Miyok Kuk ukon seaweed soup, hay pampalimpyo ria kang dugo. Sangka kaserola nga bahol ang ginalagaan ni Omoni kang Miyok. Ano pa sangka bulan gawa akun nga kaon. Bahaw, igma, yapon, Miyok! Adlaw adlaw run lang Miyok. Sa kaduro kang pwede kag indi pwede. Sa kaduro kang dapat kag indi dapat. Ang problema wara ako ti ikan-on nga indi ko pag-isuka. Halin sa kwarenta y otso kilos ko nga bug-at nangin kwarenta run lang. Wara ako ti mahimo sa bilog nga adlaw kundi ang magbatang kag magsuka. Ginahulid ko run ang labador para sukahan.

Kang maglisensya ako nga mag-uli sa Pilipinas gintugtan ako ni Omoni. Indi man gali tana kabatas maglantaw kanakon. Antes ako magpanaw, nagpadextrose ako anay sa hospital para may kabaskog ako magbyahe. Pagka abot ko sa Ninoy Aquino International Airport (NAIA) nadura ang surukahon ko. Tampuhaw! Wara ako ti ginabatyag nga sakit halin sa punta kang akun buhok hasta sa punta kang akun mga kuko sa dada-dapa. Katingalahan! Pilipinas ang akun ginpanamkunan!

Pagkatapos kang sangka bulan ko nga bakasyon, nagbalik ako sa Busan nga may kahidlaw sa akun bag-o nga pamilya kag nagalaom nga lampas run ang akon pagpanamkon. Pero wara hingan, pagkatapos ko madapgan ang kimchi kang magbukas kang ref si Omoni, daw haros ko isuka tanan pati ang akun tina-e.

Indi man pwede nga indi magkaon sanda kang kimchi hay kada kaon indi gid tana ria madura sa lamesa. Ang ginhimo ko wara ako nagadungan kananda sa pagkaon.

Nagreklamo si Hyeongnim, panawag kang manang sa Hangul, ang kun myeoneri, ukon eldest daughter-in-law. Andut wara kuno ako gadungan sa pagkaon kag wara gabulig kang obra sa sulod kang balay. Husto lang kuno ako magligid sa banig. Dapat kuno amo kadya, amo kato. Kaduro kang mga dapat ko nga buhaton. Ang mabudlay tanan run lang pahilabtan na.

Ang hambal nanda kon mamana ikaw kang Koreano, kinahanglan paman-on mo man ang bilog nga pamilya. Indi pwede nga kamo lang nga mag-asawa ang magdesisyon. Kinahanglan, entrahan kang tanan, halin sa ipangaran sa bata, sa insurance kang bata, sa pagpaeskwela, sa pagpakaon kang bata, sa pagparigos, sa bayo, sa diaper, sa siripalon,. Pati pa kon pira ang bataon! Tanan hilabtan. Wara ti akun ukon aton lang. Dapat atun tanan! Akun hay, kon ano ang indi, amo gid tana ang akun himuon. Bat-ulan pa man dya sa lumboy kon hangkaton mo gid man. Naanad takun sa Pilipinas nga independente kag may sarig sa ikasarang. Indi ko kinahanglan ang duro nga laygay kapin pa kon wara ko man ginapangayo. Para tana kananda, obligasyon nanda ri-a. Amo dya ang ginhalinan kang wara namun pag-intiendihanay.

Nabatyagan ko nga indi ako importante sa sulod kang balay kag wara ako ti matugda ukon sa mas insakto nga hambal indi pwede ka tugda sa mga desisyon sa sulod kang panimalay. Sunod-sunod man lang si Bruce bangud tana ang agot kananda nga magburugto. Kon ano ang diprensya, pamatyagan ko ako ang may sala kag ginapulihan nanda ako. Kapin pa indi ako kabato kag indi ko mapabutyag kag maeksplikar ang akun rason kag kinamatarung bangud sa limitasyon ko sa lengguwahe. Kabudlay…turo sip-on ko. Pisngu!

Nareyalisar ko, nga kon sara lang bata namun etsapwera lang nanda ako hay masarangan nanda nga sagudon kag atipanun. Sara lang bay. Basi paulion pa nanda ako sa Pilipinas kon wara run ako ti pulos. Pero kon darwa ang bata namun, indi nanda masarangan nga libangun. Kinahanglan nanda ako. Amo nga indi nanda ako pwede nga papaulion. Kon darwa ang amun bata, isara lang sa darwa ang pwede ko himuon kon i pursigi gid nanda ang amun pagbulagay ni Bruce. Dar-on ko ang darwa ka bata sa Pilipinas ukon ibilin ko sanda tanan rugya. Lantawon ta kon magsugot sanda. Imposible gid ria nga matabo. Amo nga nakapamat-od ako kang akun himuon. Bay huk or bay kruk kinahanglan nga himuan ka libayon ang anum ka bulan namun nga subang. Mr. Bruce Lee, humanda ka!

Ti kundi ang sara namun nga bata nangin darwa hasta nangin tatlo. Naglinong gawa ang magamo ko nga pangabuhi kapin pa nagsaylo kami sa duplex nga balay nga kon sa diin separar ang amun nga gina-istaran ni Omoni. Dingding lang ang nagaangut. . Si Hyeongnim natak-an run man guro ka sagi pahilabot. Nagsurender sa katig-a kang akun ulo. Nakita na man guro nga wara man tana ti paarabuton kanakon. Nagpanaw run man sa pihak nga kinabuhi si Aboji, si ugangan laki. Si Omoni run lang sara nga nagapangabuhi. Maagto lang ria kada aga sa amun balay para kuhiton kag hiramon ang salug kon bala may yab-ok ukon wara. Kag mamangkot kon nakapanglimpyo bala ako ukon wara. Sa urihi, natak-an man siguro kang hiram kang amun salog talagsa run lang mag-agto. Napamatud-an na man siguro nga bukot man ako pabaya kag masarigan man sa sulod kang panimalay. Nangin matawhay ang akun pamensarun. Pero natam-an man ako kang obra sa sulod kang balay. Akun tanan!

Daw sa elisi ako magtuyob kon aga. Pagkabugtaw ko mga alas sais, padediun ko sa beberon ang akun agot nga unica hija. Pagkatapos nga nakadedi kag makabalik liwan sa pagturog mahimos ako kang pagkaon para sa pamahaw. Samtang nagahulat kang tinig-ang kag sabaw nga gin-init, ibutang ko sa surudlan ang kutsara kag chopsticks kang mga bata, amo man ang tubig nga anda balon para sa igma. Rugto sanda naga-igma sa eskwelahan. Samtang turog pa sanda iplastar ko run nga daan ang anda pagkaon sa lamesa, ibutang sa bag ang anda lunch box, pagkatapos pukawon sanda magkaon. Samtang nagakaon, mapabukal ako kang tubig para sa thermos kag para sa panghugas kang beberon, kag ginahimo ko dya samtang nagahugas kang beberon. Itimpla ang tubig nanda pamparigos. Ihanda ang anda mga bayo. Pagkatapos nanda kaon, parigosan, paislan, kon magbugtaw pa si Nene, abobahun ukon abahun para mapadayon ang obra. Pagkalumbos kang darwa, mang-waswas kang mga kapay kag ulunan, ipamid-on kag ibalik sa aparador. Tapos mang-vacuum, trapuhan kang limpyo kag pinug-an nga tuwalya, lagaon ang mga trapo para magputi. Manghurum kang ralabhan. Pakaunon si Nene. Kag amo pa ako makakaon kang akun pamahaw sa aga. Amo run dya ang daily routine ko sa aga. Wara pa ria ti labot ang sa igma kag sa yapon, nga maghimos kag magtudlo pa kang homework nanda.

Grade 3 run ang akun subang kag grade 2 ang sunod. Sang-una, wara run raad ako ti plano nga sundan pa. Ang akun kato handum makabata lang ako bisan sara tama run. Ugaring gindaug-daug nanda ako kag kang sa hospital pa lang ako pagbata ko, ginhambalan ako dayon ni Hyeongnim nga “Teng!” Korean expression kang “Tama run!” Dayon hambal nga “Sara lang bata-a!” Ay, nagbagting man ang talinga ko. Kontra gid ria sa ginahwa ko ang diktahan ako.Ti kundi pagkatapos kang anum ka bulan nga dumili kang doktor kanakun nga indi anay magbusong, nasundan dayon si Jake. Amo run ra kar-on ang ala-Minho Ho Lee (ang bida sa City Hunter kag Boys over Flowers nga drama sa Korea)ko nga bata nga si Jewon. Pagkalipas liwan kang pito ka tuig, nahuman si Nene sa akun taguangkan. Ti kondi kumpleto. Bek Chum! 100%!

Alas siyete pa lang sa aga nagahalin run si Bruce sa balay para mag-obra kag alas nuwebe run ti gabii kon mag-uli. Wara run tana ti tiempo para magtudlo kang mga homework kang kabataan ukon magbasa kang mga paalinton ukon pamaan halin sa eskwelahan. Wara ako ti mahimo kundi magmato-mato sa pagbasa kag pag intiendi kang Hangul. Kon indi ko maintindihan, ginalantaw ko sa dictionary kag ginahaum-haum ko run lang ang buot hambalon. Kabudlay kon indi imo lengguwahe. Daw disabled ako nga wara ti mahimo bangud indi ko maintindihan kag indi ko mahambal ti husto ang akun gusto ipabutyag. Pareho run lang kon may meeting ukon class observation sa eskwelahan. Daw sa anga lang takun nga naga pungko sa likod nga wara ti may naintindihan kon ano ginawakal nanda sa unahan. Naluoy ako sa akun kaugalingon kag labaw sa tanan naluoy ako sa kabataan.

Sangkisra, may nag-abot nga sulat halin sa maestra ni Jewon sa Kindergarten. Ginpabasa ko kay Bruce hay nagasakit run gid ang akun ulo sa pag-intiendi kang mga madalum nga tinaga. Ang hambal ni Bruce sa Sabado ti hapon mga ala una, may sportfest ang mga bata gani ipasoksok ang t-shirt nga pula nga regalo kang eskwelahan katong Children’s day. Nagsarig gid ako nga amo to ang sulod kang sulat. Pagka-Sabado, nag-absent si Bruce sa obra para mag tambong kang sportfest. Sakay kami sa Matiz ni Bruce ginsagap namun ang venue kang sportfest. Nagtalang pa kami. Lain nga venue ang amun naagtunan. Ano pa na late tamun sa pag-abot. Ang malain pa, si Jewon run lang ang ginahulat kag ginsug-alaw kang mga classmates na nga nakaputi ang t-shirt. Ginpamangkot tana kon andut lain ana kolor kang bayo. Ang nakapula amo ang kontra nga team nanday Jewon. Naluoy ako sa bata kag naugtas ako kay Bruce. Nagturo ang luha ko. Bisan urihi run, ginpabuol ko gid si Bruce kang t-shirt nga puti sa balay. Daw sa ano bala ang baratyagon kang bata nga lain tana sa iban? Bangud lang nga pangayaw kag wara’t namasnga-an sa Hangul nga nanay? Dugangan pa kang lipong man nga tatay. Sampat gid!

Pagka-alas kwatro, natingala ako nga nagburukad ang mga tawo kang anda mga dara, gali timo may piknik dayon kag nabutang ria sa sulat. Bisan tubig wara tamun ti dara. Ti kundi nagpanagitlon lang tamun kag nagpaputi kang amun mga masluk. Ginbasa gid man ayhan to ni Bruce ang sulat? Ukon bangud sa kakapoy kag tuyo halin sa obra na, ginpaagyan na lang ka basa? Ano pa ang panurok na ka puti nangin pula? Kag ang piknik, nadura. Na magic?

(PAGAPADAYUNON)