“Himulungon ka Baye nga Nagabinanog” ni Jesus C. Insilada

Litrato: Isara sa mga disenyo-burda kang Panay Bukidnon. Cover kang libro kang binalaybay sa Kinaray-a nga Arkipelago kang Kasingkasing ni John Iremil E. Teodoro.

Himulungon ka Baye nga Nagabinanog
Jesus C. Insilada, Ed.D.

Sa inggat ka akon panapot kag puni, ako masalida
Pudong kag biningkit nagalanton sa paghayunhayon
Dyang tigbabaye sa imo panurok dakpa.

Dali, patunga dun kag kanakon magsabay
Sa inalagit-it kag sambalod ka aton mga alima
Ipautwas ta ang tulalay ka gugmang gakapay.

Nagasibod ang kaykay ka aton mga siki
Kag nagasuno sa basal kag patik
Ang aton pinakyang kag sumbali.

Amo man dya ang dalunga ka kada kabladan
Tulalay ka nagatintin nga mga baratyagon
Sa purungot kag hakyaw, mga banog kita sa kahawaan.

Sa takutong, guribaw, kag kalamutaw
Ka agong, tambor, kag tata
Mapatuyong taton sa isduyong ka andang pagsininggiyaw.

Iwaswas ko dyang panyo sa akon atubangan
May pahangop bisan nagadukuon
Matuip daad ti hantup, ikaw nauyonan.

Sagad taton sa tanan nga boses
Halin sa siki paagto sa alima
Agod kita magsibod kag sa barasalun indi maghales.

Dali, lagas kag ako libuti
Hay nag-abibar dun ang dungganon nga aringgador
Nagtawag ka lupit, kanakon may madawi.

Tatlo dun kita nga nagatinintin sa amakan
Isa ako nga baye, ginaruyop ka duha ka laki
Pay sa isa gid lang mapahagop, ang isa talikdan.

Sa lupit nga dya ako ang masunod
Baye ako nga ginasampukan, pierde ang mapungko kag mapukan
Sa ginhayaw takon mapataban nga sa akon panyo ginsiod.

Ihanda mo dun, lampong nga matarong
Sa pangayu ka akon kamal-aman ikaw mag-aman
Tapos ka hungaw imo maimaw dyang binukot nga imo ginluyong.

____________________
Ang binanog sangka saot ka pagpangaluyag (courtship dance) ka mga Panay Bukidnon (Halawudnon, Pan-ayanon, ukon Akianon man). Ang mga hulag ka siki kag alima nagasunod sa hulag ka banog (hawk) sa kahawaan. Ginasaot dya sa basal kag patik (beats) ka mga instrumento nga gong (agung), tambor (drum), kag tata (vocalization guide). Masami ginasaot ang binanog sa mga himpit (special occasions) katulad ka hungaw (traditional wedding ceremony) nga pagkatapos ka dya sa tion ka pagsirinadya, may pagturutugpo (matchmaking) ka mga sultero kag mga daraga. May patakaran nga ginasunod ang pagsaot ka binanog. Dapat gintawag ka aringgador (chief matchmaker/announcer) ang mga masalida. Dapat nakasuksok ang mga manugsaot ka tradisyunal nga panapton kag ang babae nga amo ang pinakaali nga daraga sa anda minuro (village) nga ginatawag nanda nga binukot (well-kept maiden) may puni ka pudong (headdress made of old coins), biningkit (necklace), kag wagkus (waistband). May tatlo ka hugnat (parts) ka pagbinanog: (1) tigbabaye – pagsalida ka daraga nga daw naga-engganyo ka mga sultero; (2) Tiglalaki – pares ang isa ka laki kag baye; kag (3) Lupit – nagasaot ang isa ka baye kag duha ka laki. Pwede maglawig ang saot asta nga makasangkol pa ang mga manugsaot ukon may masiod ang baye ka anang panyo. Kon magluyagay ang duha nga nagsid-anay sa Binanog kag kon ang mga kamal-aman maghisugot, ipalayag dayon nga ang duha ka pares amo ang masunod nga pagakaslon! Ginataw-an ka tinion ang manugpangasawa nga makatipon ka anang inugdahu (dowry) sa pamilya ka baye.