‘Kalag-kalag — kag Lútô run ang Kabugaw sa Takas’ ni Genevieve L. Asenjo

Makita man rugya ang panguyang kang bilog nga handa: sampudyot nga tinola nga manok, pira ka alupi ukon ibos, sangka timo kang bihon ukon pansit.

Ang busog amo ang mga manugpangadi kag huron nga nagasurunod. Mga buhi nga gutom. Mga kalag nga kun kis-a, daw nagalutaw lang: wara naangut sa lawas. Samtang pag-abot kang gabii, ang pag-bonfire sa tunga kang baryo. Buog kang saging, kang kamote kahoy, kang mais. Unluganay, harakhak, kag dugang nga kan-anay: paglingaw sa mga kalag, buhi man ukon patay. Pagkatapos, ang ginahulat kang tanan, ang liwan nga pagtukad-dulhog. Sa dyang tion, sa sangka tuyo: ang kabugaw sa takas sa unahan kang balay nanday Laloy. Lútô run; kinahanglan sakaun, kawitun, hamrusun kun madab-ut, ilabi na bangud ay, ano nga daw sa kadaluk?

Mahimo may mag-al-al nga ayam. Dyan man ang peligro kang pamuyayaw. Kahuruya, mabantog sa bilog nga baryo – may nagduruaw nga mga kalag, mga itum ang ulo! Si Mama Openg, laon nga tiya ni Nanay, nabantog sa pagpangsabya kang ihi halin sa arinola kun may gapangtiktik sa mga manok sa siklat, sa mga itlog, sa mga bulig kang saging, labi na sa mga sinako kang paray sa parayan.

Amo tana dya ang siri nga handumanan kang akun kabataan sa tagkaralag. Rayu kanamun ang patyo, ang mga nagdurulhog sa pagduaw kag pagpangamuyo sa andang mga minatay mga handumanan kang pagsaka kag panaug nanda sa traysikul, bitbit ang mga kandila kag bulak.

Ginakahadlukan namun nga mga bata ang patyo kang amun banwa nga nahamtang sa barangay Atabay. Sa binit gid dya kang karsada, malubsan sa pagpaagto kag pauli halin sa San Jose. Kaharadluk bangud sa mga tinaga nga nasulat sa arko kang gawang na kadya: KAMI KARON, KAMO DASON. Ano bala!

Ginahambal nanda nga great equalizer ang kamatayun bangud tanan kita mapatay, imol man ukon manggaranon. Pero daw indi dya bug-os nga tuod. Duro nga mga imol nga bisan sa andang kamatayun nahublasan kang dungug kag dignidad. Kolehiyo run ako kang mareyalisar ko kun andut duro sa mga taga-baryo ang wara pag-agto sa patyo. Indi lang bangud wara it paramasahe. Dya nga butang masagapan man tana pirme kang paagi, ilabi na bangud kisra sa santuig ang Piyesta Minatay. Te, ano bay? Isara sa rason nga bangud wara run it rulubngan nga mabisita. Sa lupa kabay tana ginalubung ang imol, sa pantyon (nitso) tana ang may-ara-ara ukon maysarang. Indi lang ako sigurado sa patakaran kang munisipyo kag simbahan pero man-an ko nga pagkalipas kang pira ka tuig, mapanas indi lang bangud sa uran kag init ang nalubngan kundi bangud kinahanglan ang espasyo para sa bag-o nga minatay. Amo man dya sa pantyon. May expiration date. Kag pwede run mabuslan ka iba. Ilabi na kun paryente.

Samtang ang iba ga-piknik sa bag-ong napintahan kag nalapidahan nga nitso kang andang mga pinalangga nga nagtaliwan, may mga iba dyan nga nagahapulas sa palibot kun sa diin dun gani natibsuk ang krus nga kahoy, sa diin nayun sa mga hilamon kag gagmay nga bulak natampukan ang andang pinalangga nga nagtaliwan.

Indi lang natun pagpalawidun pa ang istorya kang manunggul jar, ginasugid kang mga maaram nga patimaan kang kinauna nga pag-inugali parte sa minatay kag sa atun dumaan nga pagpati sa kalag, diin ginalubung ang mga dungganun nga tawo pareho kang datu. Nagabiyahe ang kalag paagto sa pihak nga kinabuhi, amo nga sa pagpati kang mga Katoliko, kinahanglan kang pagpangamuyo para mangin mamag-an andang biyahe, mapatawad andang mga sala, makaagto sa langit.