Holy Land ang nagasiga sa akun pensar kon mabatian ang tinaga nga pilgrimage. Dason ang pagyuhum-yuhum sa pagdumdom nga abi ko kauna ang mga lugar sa Bibliya parehas kang Bethlehem, Jerusalem, Israel, Palestine sa langit. Kang 2nd year high school lang, sa klase sa History, kang ginpa-drawing kami kang bandera kang mga pungsod sa kalibutan kag ginpasaulo kang mga kapital kag nagtatak kanakun nga huod gali, nanaug sa lupa si Hesukristo, bugtong nga Anak, para magpakatawo kag magsalbar kanatun! Siguro bangud sa duro nga istorya kag kanta kang bata pa nga sa langit sanday Mama Mary kag Papa Jesus, dara run rugya ang pamahug nga indi makapalangit kon magsinutil, parehas kon tamad maghugas ka pinggan.
Mabasa sa diksyunaryo kag ma-google ang kahulugan, pati kasaysayan, kang tinaga nga pilgrim. Sa akon paghangup, dya tawo nga nagapanakayon, nagapanglugayawan sa dugang nga pagdiskubre sa ana kaugalingon – nga padayon nagabag-o sa mga hitabo sa kabuhi sa dalagan kang panahon – paagi sa pagtultol sa mga lugar nga ginakabig sagrado, ukon may maragtas, sa paglaum nga may masagap rugya nga sabat parte sa kabuhi, sa kon ano kag paano mangabuhi ukon magkabuhi – ang mangin tawo.
Sa amo nga paghangup, gindara ako pabalik sa kabuhi ni Hesukristo, sa pagdumdom sa anang inagihan paagi sa pagbisita sa dyang mga simbahan. Na-curious ako sa mga pamensaron kag baratyagon nga mapukaw kadya kanakun, kag kon sa diin nga mga lugar sa akon kalag ako dar-un. Amo nga nag-entra ako. Luwas rugya, parehas man ninyo, may ginakumkom man ako nga sangka pangamuyo; ginapangayo bugay.
Darayawon dyang lima ka simbahan. Ay maan, daw malipong ako sa kaanyag kag ka-engrande ka andang mga retablo, ukon dumaan nga altar. Ang San Agustin halimbawa, kilala sa anang 17th century Neo-classic nga arkitektura kag ang St. James ginproklama kang National Museum natun bilang “the Sistine Chapel” kang Pilipinas. Bukon lang ang mga retablo, kundi andang mga gawang, dingding, kisame, pader nga himo kag na-restore gamit ang tuod kag pag-un nga mga kahoy kag na-carve, na-engrave, amo man ang mga rebulto kang santos kag mga anghel! Matuod ang hambal ka duro nga mga pilosopo kag manunulat nga kon buta ang imo dughan, indi ikaw makahambal bangud kulang ang mga tinaga sa paglaragway kang kamatuoran nga imo ginaatubang. Nga manami nga bagay ang kaambong, kag makarilipong man – makapakudog, makapakulba, makapadumdom kang pagkarangga kag kamatayon. Awe & terror. Nga ginhimo dyang mga simbahan kang tawo agud isaulog ang pagtuo kag pagdayaw sa Diyos. Sa pihak nga bahin, ang kasaysayan kang pagkauripon natun sa poder kang mga prayle.
Napensar ko nga andut ang mga obra kauna daw mas manami pa kaysa kadya? Bangud manwal, himo sa alima, sa balhas kag dugo kang tawo kumpara sa makina kadya? Te ang mga produkto bay nga Apple ni Steve Jobs? Nami man, seductive, amo nga mahal parehas tulad kang halos tanan nga mga produkto nga himo sa alima. Luxury brand ang sangka butang kon isut lang nga tawo ang makasarang magbakal kag ginapaguwa sa limited edition, parehas sa relo nga Rolex. Hasta kadya, ang kaso kang forced labor, child labor, cheap labor para sa mga butang nga makatugro kadayawan, mapadayaw.
Ang pagsimba kang tawo sa anang kaugalingon bilang si Hesukristo. Ang mall kadya bilang sangka klase kang simbahan. Ang simbahan sa sulod kang mall – ang pagparapit sa tawo, ang pagdara kay Hesukristo sa kon diin ang tawo, ang kwarta, para sa padayon nga pagkabuhi kang simbahan. Indi dapat paglipatan ang donasyon. Labi dya nga matuod sa National Shrine of the Divine Mercy.
Kunsabagay, sa kadya nga panahon, ano ang malain sa pagpangayo kang donasyon ilabi na kon ikaw nakabenepisyo sa serbisyo kang sangka lugar? Kon ang donasyon nagakahulugan pagtatap sa pisikal nga aspeto kag iba pa nga mga elemento para mapadayon ang serbisyo? Ang memorya sa mga sugidanun sa Bibliya? Ang pagpati nga makabulong ang holy water amo nga nagasalod sa basiyo kang mineral water? Ang paglaum nga mabusong run kag makabata kon makahikap sa estatwa ni St. Guadalupe? Ang paghandum kang mas mayad nga kabuhi kag pagtuo nga maayad sa malala nga sakit? Ano ang kinalain kang simbahan, kang shrine, sa museo nga may entrance fee ukon donation fee?
Ang pagka-babaylan ko nagapati nga pwede makapangamuyo bisan diin. Bukas ang uniberso nga may apat ka pamusod. Pero ang pagka-Katoliko ko nagapadumdom nga nami man gid kon may pisikal nga istruktura, may balay nga madayunan para sa pagpangamuyo, amo nga importante gihapon ang presensya kang simbahan. Parehas nga importante man ang mga museo, ang mga marker – ang pisikal nga pamatuod.
Amo nga may pagtuo, nagakabuhi ang pagtuo, kag bisan may mga tion nga mapatay bangud sa mga pagtiraw kag pagluib parehas kang inagihan ni Kristo, may pagbanhaw. Hasta may memorya nga ginabuhi kang parehas kang simbahan kag mga ritwal parehas kang misa, bunyag, kasal, lubong. Hasta may Bibliya nga nagaistorya kag nagapadayon kang memorya sa atun pagkabuhi bilang Kristiyano.
Nagbakal ako kang bag-o nga rosarito sa shop kang National Shrine of the Divine Mercy pagkatapos namun mag-Station of the Cross. Buhay run ako wara ka-rosaryo. Lahug ko sa kaugalingon, duro akon natipon kang hayskul sa parochial school sa amun banwa. Rosaryo pagkatapos kang flag ceremony paagto sa klasrum, pangadi bag-o kag pagkatapos kang kada sabdyek,class mass kada bulan, school mass, simba kada Domingo kag sa duro pa nga mga adlaw, prusisyon sa tanan nga okasyon, kag sa bilog nga kalendaryo kang simbahan. 
Tungod nagatinguha ako kadya magkabuhi ukon mag-practice kang meditasyon kag creative visualization, nakita ko nga wara it kinalain rugya ang pagrosaryo. Disiplina dya sa pag-focus, sa pagtugro ka atensyon kag debosyon paagi sa pagliwan-liwan kag pagpadayon, diin ang birtud kang pagsarig, kang pagpati, kang pagtuo sa sangka butang, sa pagkamatuod ka sangka hitabo nagatubo hasta manaringsing kag mamulak. Cliche pero epektibo gihapon ang mga linya kang kaaram nga “nasa Diyos ang awa, nasa tao ang gawa” kag “Walang himala! Nasa puso ng tao ang himala!”
Amo nga ginakabig nga classic, parehas kang arkitektura kang dyang mga nabisita nga simbahan, ang simbahan mismo, ang Bibliya, ang relihiyon: padayon buhi sa mga panghangkat kang panahon kag nagapakig-istorya sa moderno, post-moderno, kontemporaryo kag sa tanan nga mga label kadya. Kuta kang sarandigan, bangud ang tawo sa anang kaaram kag mga kinaiya, bisan pa may pagduda kon bala himo tana sa yab-ok, may katapusan ang pisikal nga lawas bisan, kag ilabi na gid, kon sa siyensya magdangop.
Balay Sugidanun 