Sa Pagsalbar kang Yuhum

Para sa sangka bata, ang una nga pagpamingaw kang onto isara ka kaharadluk kag ayhan indi malipatan nga hitabo. Mga anum ako kato ka tuig kag sangka hapon, nagakirinadlaw kami ka akun magurang sa kusina sa pagbulig pili ka pasi sa bag-ong tahup nga bugas. Imaw namun ang pakaisa ni Tatay, si Mama nga amo ang amun masuud nga manugtatap kon sa obra sanday Nanay kag Tatay. Sa akun pagbangirit, nakita ni Mama ang daw-malabugas nga nagaputi sa tampad ko nga onto sa idalum. Amo kag nabalahuba nga nagaumpisa run ako kapamingaw, nga ang akun milk tooth kinahanglan gaboton agud mataw-an ka lugar ang bag-o kag permanente nga onto.

Ginpisa-pisa ako ni Mama ka pamangkot: kasan-o pa ria nagtubo? Andut wara kaw nanugid?

Dayon ko kipot-hugut ang akun bibig. Ginpabangirit liwan ako ni Mama ugaring indi na mabuksan ang akun baba. Sa tuman nga kulba, naghibi ako kag sa akun pagngurahab, amo kag ginsal-ut na ang ana’ng tudlo sa akun baba kag gintirawan nga hunga-hungaun ang onto. Nagpabilin dya nga mabakud pa sa harigi kang amun balay. Ay sus, kinahanglan gaboton ria! Malyag kaw magsangkil? Ano ‘kaw baboy-talonon nga nagasarangkil onto? Nadugangan run gid ang akun hibubun-ut sa pagpaminsar kang itsura ko nga daw baboy-talonon. Kato nga gabii, dapli sa amun iyapon ang istorya kang akun nagatubo nga sangkil. May pangyam-is pa nga istorya si Tatay kon paano nanda nga magburogto kauna ginahigtan ka hilo-beynte ang anda’ng nagahunga-hunga nga onto, ginalawig sa harigi kag dayon lumpat ukon dalagan. Kangiridlis paminsarun ang onto nga nagatabid sa hilo-beynte kag nagawatay-watay sa kilid ka harigi.

Tagparamunga kato ka kabugaw. Ginhagad ako ni Nanay kag ni Tatay nga mamasyar sa balay ni Auntie N agud manguhit kuno ka kabugaw. School nurse si Nanay sa sangka high school kag si Auntie N ang dentista. Sa tabuk ka irigasyon ang balay ni Auntie N kag naglatay kami sa malapad nga kawayan nga tulay. Nakita ko ang sangka puno ka kabugaw nga daw nagapang-agda, sa pagkaduro ang bunga. Pagsamput namun sa gate amo man kag nagapaguwa si Auntie N sa anda’ng balay. Ginhambalan ni Nanay nga mangayo kami ka kabugaw kag gin-agda kami ni Auntie N pasulud. Madiretso run raad ako sa sulud ugaring nag-umpisa sanda ka istorya sa Ininglis. Nagaeskwela run ako kato sa Prep kag nagkapamurot ka Ininglis nga mga tinaga nga gintudlo ka mga madre kang Assumption. Nakapanilag man ako sa opisyo kang akun mga ginikanan kag anda’ng mga ka-edad. Wara gid ako ti sarig kon maghambal sanda sa Ininglis bangud laban gid nga ginalibak nanda ikaw nga bata ukon, may istorya nga gusto nanda ihinago.

Gani daw nag-init ang akun talinga kang nabatian ko ang mga tinaga nga “tooth” kag “pull”. Wara gid ako magsala, ako gid e! Sa hinali nanginpadlos ako sa naghugut nga kaput ni Nanay kag Tatay kag nagdalagan pabalik sa latayan nga kawayan pauli sa balay. Napiritan sanda sa paglagas kanakun nga nagahiribiun kag nagaparanambitun: kuon ninyo manguhit ka kabugaw gali tooth pull! Sa urihi nadakpan gid man ako, gingapos kag ginpirit magbukas ka akun baba sa pagbaton kang sentensya nga ako bata kag bukut baboy-talonon nga may sangkil. Kato nga mga tinuig 1966 ukon 1967, wara pa nauso sa banwa ang “anaesthetic gel” kag ang anesthesia nga injection ginatigana sa mga mal-am nga may permanente run nga mga bangkil.

Naglipas ang masobra kwarenta anyos halin kang una ko nga pagpamingaw. Rugya run ako sa America. Naman-an ko nga may bag-o run nga mga pamalhit kag pamaagi ang mga dentista sa bilog nga kalibutan agud indi mabatyagan ang sakit. Ugaring nagapangibabaw gid ang kahadluk kag kakulba gihapon. Sa kabuhayun nga wara’t sabid ang akun yuhum kag natugruan ko ang akun baba kang harus tanan nga nagustuhan kang akun mata. Gani kang nagbusug ang akun onto, ay abaw nga sa pagkasakit gid, Kuya Eddie! Nag-emergency appointment sa dentista, gin-xray, wara man ti nakita nga diperensya. Suspetsa, may nipis pa sa malabuhok nga litik nga wara masapwan ka x-ray. Ang akun dentista nagapangtinlu, pangpasta kag nagapanghimo pustiso pero wara pagpanggabot ka onto. Tungud sa ano? May espesyalista. Ang endodontist amo ang magasentensya kon bala ang onto gaboton ukon sarang masalbar. Dumduman ko kauna kang nagaeskwela ako sa college, nauso ang pustiso. May mga boardmates ako kato nga daw nagamun ka agto sa dentista agud magpagabot. Mayad kuno ria agud indi run sanda kabatyag pa kang busug ka onto. Kapin pa, nanamian sanda magpustiso. Maan lang pero siguro urihi run lang sanda naghinulsul.

Kang nagapungko run ako sa siya ka endodontist, ginpakalma ko ang akun pinsar sa pagturuk sa sangka abstract painting sa dingding. May mga rectangle kag square, may mga daw barandilya nga daw hagdan man. Baog nga kanaryo kag asul ang mga kolor. Ang nagakubay nga itum nga mga linya daw mga subay nga nagakamang. Andut amo dya ang dekorasyon sa dingding man? Nagaparangramig run ang akun mga palad. Gintirawan ko gid nga mag-relaks kang ginliwan ang x-ray. Mas high-tech pa gid siguro ana gamit hay nakita na gid man ang manipis pa sa buhok nga litik. Pagkatapus mahaplusan kang daw mahamot kag matam-is nga anaesthetic gel, gin-ukay ko sa akun paminsarun kon bala may nabilin pa ako nga kaisug. Injection run kara sunod gani nagpiyung run lang ako. Ang nagaparangmilit ko nga kaisug naubos gid sigput sa akun pagnganga. Ginhambalan ako ni Dr. E: deep breath, just a little pinch… you’re gooood…one more on this side… yes…good girl…aaaand… we wait. Kaduro nga mga paghulat ang atun nahimo sa atun kabuhi. Ang paghulat sa pagahimuon ka dentista isara sa mga daw ginadalian mo nga daw wara man.

Nagaparanig-a run gali ang akun kalawasan, ang akun abaga nagaalsa. Daw mapunggan ko gid abi kon makabatyag gid man ako ka sakit pero nagaparangdamul run ang akun sampihak nga uyahun. Kon sarang lang raad padamulun man ang akun panghuna-huna agud indi ko mapinsaran kon ano ang ginahimo sa root canal operation. Ginapanuruk ko ang akun pagkali ka dandelion sa hardin kon summer – kaurumul ang ana’ng gamot nga sa pagkalabug, sa pagkadalum. Kinahanglan sigputun ang gamot agud indi run magduro pa ang dya’ng dandelion nga peste sa lawn. May mga weed spray man pero la-in gid kon ginakali mo. Ayhan naumul man dya’ng endodontist ka sigput ka gamot kang akun onto. Ang masobra kwarenta minutos nga pagnganga isara ka pagpanghangkat sa sag-ang kag pinsar ka sangka talawit pero nasalbar gid man ka endodontist ang akun onto.

Darwa pa ka mga pagbalik-balik sa dentista ang akun gin-antus. Tuman pa gid nga paghulat, pagnganga kag pagbaid agud mahuman ang akun wara’t pugung-pugung nga yuhum. Ang kabugaw nga wara ko makuhit kato nga adlaw kang una ako gindara sa dentista nagapabilin sa pagpanghangkat.