Litrato: James Singlador
PAG-ABOT ko sa taramnan, may ginasülüng si Nong Junior sa irigasyon. Sa dalüm ka tulay-tulay nga simento palaktüd sa kayawan nga tarangkahan kang amün taramnan may sangka binatilyo nga nagabatak kang puna nga naladlad sa tagatuhod nga kolor-lao nga tubig. Ginpamangkot ko si Nong Junior kon duro man sanda nadawi. Nagkadlaw tana. “May dawi nga sawa!” Sabat na.
Wara ako nagsiyagit. Nakontrol ko man dayon ang akün kahadluk. Hadlük gid nga raan ako sa sawa. Pira rün ako ka bulan nga nagabalik-balik sa taramnan namün pero daw wara pa gid ako it sawa nga nasiplatan. Base sa gamay nga naman-an ko parti sa “sikolohiya” kang mga sawa, hadlükan man dya sanda sa mga tawo. Kon may mabatian sanda nga kalas, dasig sanda maglagyo. Hambal ni Gary, may tatlo kuno ka sawa nga nagaistar sa bahul namün nga mangga sa ingüd kang kamalig ni Tatay. Piro buhay na rün kuno nga wara makita. Hambal ko kana, basi nagsaylo rün sanda kang iristaran hay pirme may nagadaig sa kamalig kag may sulo rün. Dugangan pa nga gahud bilog nga adlaw ang mini-component.
Ginabantayan ko ang pagbatak kang puna. Wara ako anay nagsülüd sa tarangkahan namün. Burubhay nakita ko rün ang sawa nga nasiüd sa puna. Daw darwa dya ka tudlo ka bahül kag mga darwa ka piye ang labüg. Medyo maitüm dya nga may pagkabrawn man kag may samay nga tingga. Mayad lang hay wara nagahulag. Daw büküt man gid karadlükan sülngün.
“Andam hay basi maninina ria!” Kuon ni Nong Junior sa binatilyo. Naman-an ko nga dalitan ang maninina. Sangka itüm nga man-üg.
“Ay tangkig dya!” Hambal kang binatilyo nga nagabatak kang puna. “Kag patay rün.”
Tangkig! Bongga, hambal ko sa akün kaugalingün. Sangka tinaga rüman ang nadugang sa akün bokabularyo sa Kinaray-a.
“Sawa ria sa tubig, Jon,” hambal ni Nong Junior.
Pagsülüd ko sa kamalig ni Tatay, ginsab-it ko sa lansang sa baralayan ang akün bag. Ginbüül ko dayon ang akün gamay nga notbuk kag bolpen. Ginpamangkot ko liwan kanday Nong Junior kon ano ang ngaran kang sawa nga nasiüd. Gusto ko mangin sigurado. Tangkig. Ginsulat ko dya sa akün notbuk.
“Sa pününg ria laban makita, ‘Nong,” saligbat ni Dodoy nga nagapamati kang namangkot ako kay Nong Junior. “Daw may pagka-green gani ang kolor ka ria kon sa pününg,” dugang na pa.
Gin-agtunan ni Dodoy ang puna sa irigasyon. Nagsunod ako nga dara ang akün notbuk. “Büküt kuno ria poisonous?” Pamangkot ko kana samtang ginbatak na liwan ang puna. Tüngüd nakita na nga patay rün ang tangkig, ginbüül na dya sa puna. Buhay ang büklas na sa sawa hay gagmay ang mata kang puna.
“Bükün piro kon kadtün na ‘kaw kadya daw agi kang kudkudan agi na sa imong panit. Gagmay ka ria mga unto na nga tarawis.”
“Nagabahül man ria, ‘Doy?”
“Hüüd e. Daw bütkün ka bahül.”
Pagkabüül ni Dodoy kang tangkig sa puna, ginbütang na dya sa simento nga pangpang kang irigasyon. Nagparapit ako kag ginmulalngan gid ka husto ang sawa. Bahül ang busong kadya. Busog. Basi may natüküb nga isda ukon pangka. Gamay ang ulo kadya. Gusto ko daad hikapün piro hadlükan ako. Pamatyagan ko, gulpi dya magpisik kag mamuntog kon kaptan ko. Gusto ko daad dya hikapün agüd sülngün kon parehas ka hapüs kag danlüg ang panit kadya sa ginhikap ko nga bahül-bahül nga magkal sa Bohol kang nagligad nga tag-irinit. Pero daw nahadlükan gid ako.
“Ti ano r’a kuno hay puro lang sawa dawi n’yo,” muno ko kay Dodoy.
“Abu, kahapon, tatlo ka pantat nadawi namün dyan. Dragkul! Gin-gat-an namün.”
Bilog nga adlaw, tangkig ang sülüd kang akün paminsarün. Nadümdüman ko ang akün kaidad-idad nga pakarwa nga si Joker. Kag gagmay pa kami, mahilig tana manaküp kang mga sawa nga paparay sa taraman. Berde dya nga sawa sa paray. Amo dya ang ginhalinan kang ngaran kadya. Wara dya nagapamuntog. Amo dya hambal ni Joker kang naghibi ako sa sobra nga kahadlük kang ginpakita na kanakün ang bag-ong daküp na nga paparay. Ginbül-an na rün kuno ka unto. Kag sara pa, wara’t dalit kuno dya. Piro bisan pa, hadlükan man gihapon ako.Wara pa ako nakabasa parti sa mga snake charmer sa India, man-an ko rün nga may mga tawo nga sagad magdaküp kag mag-anta kang sawa pareho kay Joker.
Wara rün si Joker kadya sa Maybato. Rugto rün tana nagaobra sa Cuyo. Nagauli lang rügya kon piyesta kag Disyembre.
Kon kadya ako pakitaan ni Joker kang paparay, indi rün ako mahadlükan pareho kato. May binalaybay ako nga ginsulat parti sa paparay. Bag-o lang ako nakauli kato halin sa La Salle sa Manila kon sa diin ako nag-MFA. Sangka hapon, nagaisarahanün lang ako sa terasa namün. Gulpi lang may nagsaka nga paparay. Gamay-gamay dya. Daw bahül-bahül lang sa ugat kang dahon kang niyog ang lawas kadya. Nagapalagyo dya. Ginalagas kang pangka. Gulpi ako nagpisik sa kahadlük. Nagsiyagit ako pasülüd sa balay kag nangita kang ralampüs. Silhig nga paypay ang nadakpan ko. Dali-dali ko dya nga ginbüül kag nagbalik sa terasa kag ginpapa kang karaptan kadya ang paparay. Grabe ang palak kang paparay hay nadunot ang parti kang lawas kadya nga natüp-an kang karaptan kang silhig. Ginpuntirya ko kang punta kang silhig ang ulo kang sawa kag gintüdüs. Ginsigurado ko nga madunot gid kadya ang ulo na.
Pagkagabii kato, nakasulat ako kang binalaybay parti sa paparay nga akün ginpatay. Ginkumparar ko dya sa memorya kang laki nga taga-La Salle nga nainlaban ko rugto sa Manila. Ang memorya na, pareho kang gamay nga paparay, kinahanglan ko patyün bisan naman-an ko nga büküt dya it dalitan. Kinahanglan ko patyün nga gamay pa lang hay basi bala makasülüd sa balay, managu sa idalüm kang amun salaset kag kon indi gani sa idalüm kang bürütangan kang TV kag VHS kag magbahül rugto. Mangüsyan lamang takün nga nagbahül rün dya gali kag mas karadlükan pa gid.
Kang 1997 pa ako nag-uli halin sa La Salle. Pulo rün ka tuig kang nakapatay ako kang paparay kag nakasulat kang binalaybay parti rügya kadya. Naabay rün gani ang binalaybay nga dya sa akün sangka libro. Pero ang masübü sa tanan, asta kadya, wara ko man gihapon napatay sa akün panümdüman kag tagipusuon ang memorya kang taga-La Salle nga to.
Kadya nga 2007, nakilala ko ang tangkig. May ipipanya ako samtang nagapanigarilyo sa kawayan nga purungkuan sa idalüm kang mangga kag ginapanümdüm ang mga sawa nga nasugalaw ko sa akun kabuhi. Sala gali ang metapora nga gingamit ko sa binalaybay ko nga to. Dapat gali tangkig, bükün ang paparay. Hay man ang kagat kang tangkig makapilas kag siguro makapabilin kang peklat sa panit.
Ti, kinahanglan ko bala rebisahün ang tong binalaybay ko? Of course not! Nakaagi rün man ako “sala” sa akun metapora kato. Kang sa La Salle pa ako, samtang naga-emote sa tong taga-La Salle hay gulpi lang nag-untat ang pagtawag kag pagpamasyar na kanakün sa akün dormitoryo, nakabati ako kang nagaatungal nga huni halin sa Manila Zoo. Sa hall way ako kato kang Literature Department. Abi ko kato nga matunog to nga huni kang elepante. Daw nagahibi dya nga huni. Daw may kahagugma nga ginakahidlawan kag ginatawag nga balikan rün tana. Ang wawaw nga to kang elepante ginhimu ko nga metapora sa akün binalaybay. Nami nga binalaybay ang resulta.
Kisra, nakapamasyar ako sa Manila Zoo. Abaw timo karia! Nadiskubre ko nga ang wawaw nga atungal nga ginhimuan ko kang binalaybay, bükün gali ana ka elepante kundi ana kang liyon! Naglibüg ang ulo ko. Sala ang akün binalaybay.
Ginkunsulta ko dya sa akün amiga nga primera klase nga mamalaybay nga si Luisa Igloria nga ingüday ang amün lamesa sa faculty room kang Departamento kang Literatura sa La Salle. Kinahanglan ko bala rebisahün ang akün binalaybay? Kinahanglan ko bala ilisan kang liyon ang elepante? “Pabasa nga,” hambal ni Luisa. Pagkatapos na basa ginkun-an na ako nga, “Effective naman ang elephant dito. Hayaan mo na ang lion. Write another poem na lang about lion kung gusto mo.”
Magapabilin ang paparay sa akün binalaybay nga to. May sangka binalaybay rün parte sa tangkig ang nagakamang-kamang kag nagalambüd-lambüd kadya sa akün painoino.
Pero siyempre, ginapangadi ko man gihapon nga daad, sa pagbalik-balik ko sa amün taramnan kada katapusan kang semana, wara ako it may malapakan nga tangkig sa kahon!
[Van Gogh Pad
Pebrero 2008]
Balay Sugidanun 