Featured Image halin sa http://www.postcardsfrommanila.com ni Bobby Wong, Jr.
BAHA
Gil Montinola
Time check: ala siete trentay singko na sa aga. Ang bagyo Frank ari na sa Western Visayas. Gani, luyag namun ipaalinton sa tanan nga mga pumuluyo, ilabi na gid ang mga nagapuyo sa higad sang baybay, kon mahimo magkadto kamo ukon magtinir anay sa mataas nga lugar para mapaiway sa aksidente nga igadulot sing bagyo nga Frank.
-ang pangabay kang Bombo Radyo dayon burot kag patay.
SA PANIMPO NGA AMO KA DYA, ang mga tawo kalabanan nagapabukot lang sa tagsa nanda ka balay. Sanda tanda ‘day Benyang, wara gakabalaka kay indi man tanda binit-baybay. Marapit lang ugaring tanda sa suba-gamay. Suba nga nagaangut sa mga kabanwahanan kag kabaranggayan halin sa bukid paadto sa baybay. Ang suba nga nagabulig sa mga mangunguma, nagapatubig sa mga taramnanan nga anda pangabuhian. Hambal gani nanda – suba kunu dya kang kabuhi- kay amo dya ang gabuhi kananda.
Bag-o lang tanda tapos pamahaw, pinamarhan nga isda ang anda dapli. Ginpanghimos ni Benyang ang anda kinan-an sa lamesa kag gindara sa lababo sa anda banggirahan. Pagkatapos, gintrapuhan ang mga mumho nga nagarinapta imaw kang mga agsik kang tubig-uran nga nagapinagusto lusot-panigal-ot sa mga giha kag buslot kang anda dingding kag atup.
“Noy, nag-abot run si Toto mo?” pamangkot ni Benyang sa agot na nga si Ben dara panarapo kang lamesa. Dayon man kaput kang ana daster agud indi mabasa.
“Wara pa ‘nay kay bati ko kana kagina may inugdilibir sanda kuno tulad nga mga bag-ong tapas. Hiringagawon gid kuno hambal ni Budol bahol,” sabat ni Ben, potot nga bata para sa edad na nga walo katuig. Bitbit ang Caltex nga mga kabo, inug salod sa uran nga nagapakontisanay turo sa mga lusbot kang atup.
“’Ti daw ‘ga binagyo man dya? Wara gid ran bala ti konsiderasyon si Budol mo. Man-an na dugid gani nga nagabagyo pay,” libak ni Benyang kay Budol kon sa diin nagaubra ang ana bata bilang drayber sa isara sa mga truck kadya. Nagakarga kang mga kahoy nga natamanyo. “Nagasuru dun nga daan ang atun radyo. Wara run dya guru batiri. Hambalan mo ‘ko kon mag-abot tana kay mapabakal ‘ko batiri.”
Indi amo ka ran kabaskog ang hangin nga dara ni Frank ‘garing ang magagmay nga tinuro kang uran ang wara nagauntat. Si Budol Bahol wara man nagauntat, business-as-usual man sa gihapon, indi gid mapunggan kang bagyo ang ana amat-amat kalbo kang kabukidan. Indi man gid mapunggan, hambal man kang iba, kay pamilya na nga daan maimpluwensiya kag ginkahadlukan.
Nabilwa ang pader sa likod kang anda balay! Ang pader ni Menyong Manggaranon. Pagkabati ni Benyang, dali-dali tana naguwa sa gawang kag ginlantaw ang ginhalinan kang tunog nga lagabong sa likod-balay.
“Dios ko!” wangal ni Benyang kag maabtik nga nagbalik sulod sa anda balay. Nagasala-sala. Indi kamaan kon ano ang himuon. Ginaturok lang tana ni Ben nga nagasampok ang kiray.
Nabilwa ang pader kay indi run kasarang magsagang sa kaduruhon kang mabaskog nga tubig. Kadasig kang tubig daw bagrong kang sarahi dya nga nagahuganas. Tama ka baskog magdirinaguso. Ang tubig nagpauna-una sulod sa anda balay, maski diin lang nga buho. Kon daw ano kaabtik ang tubig, amo man kaabtik ang alima ni Ben sa pagsabnit sa radyo. Nagdalagan parapit sa nanay nga nagasala-sala, gin-uyatan ang wala nga alima kag nagdalagan paguwa sa karsada. Ang karsada nga nakaplastar sa medyo mataas nga lugar. Nagdulog sanda nga darwa kag dayon balikid sa anda balay. Kinulbaan sa tubig. Nagmurarat anda mata.
“Nag-awas ang suba! Nag-awas ang suba!” singgitan kang tanan nga nagakinarankaran.
“Diin ta ‘nay m’adto?” pamangkot ni Ben, nagadapit ang tuo sa nanay ang wala tana nga butkon ginakaptan ang radyo. Nagatusmaw ang kahig sa tubig-baha kag nagasamo ang tubig-uran kag luha sa ana gawi.
Wara kasabat si Benyang daw natagban tana kang ispirito nga nagatindog sa karsada kag nagaatubang sa anda balay. Ginbuol na ang radyo nga gina-uyatan ni Ben kag ginsipit na sa ana irok para indi mabasa. Ginkaptan na pagid ti hugot ang alima ni Ben.
Nagatindog sanda nga ginalantaw ang nagalulun nga tubig, ginalanguyan indi kang mga isda kundi mga pinuno kang mga kahoy nga nagkaraluka halin sa bukid. Ang iba may-agi pa kang unto kang sarahi. Nagaduro man ang mga tawo nga nagasalasala bitbit ang mga sapat kag gamit nga nahingagaw salbar- waay gid ka panginlaman sa natabo.
“Dali-a nio run Benyang! Nagataas run ang tubig!” Singgitan ni Menyong nga nalabyan sanda nga darwa. Daw wala lang sanda nga darwa kamaan nga nagataas run ang tubig. “Tuya kita maadto sa plasa mataas tana tuya! Dali run!”
Namurag-muragan ang darwa pagkabati kang limog ni Menyong. Nagdali-dali sanda nga darwa panaw. Imaw man ang mga pumuluyo nga pareho man kananda ang nadangatan. Daw mga subay sanda nga nagatinabidtabid sa huganas kang baha kag karuluoy nga nagatinarabiris ang luha.
NALAB-OT NANDA ANG PLASA. Frank kag baha ang ginahuring-huring kang tanan. Pers taym gid kuno dya nga natabo sa anda lugar. Ang baha. Ang pag-awas kang suba.
“Amo run dya ang ginatawag nga gaba.” Hambal kang isa ka ubanon nga mal-am nga laki nagasandig sa semento nga purungkuan.
“Sakto gid. Turuka man bala ang bukid sa unhan. Kita mo gid ang ibidensya nga kalbo, dugangan pa gid ka uran ni Frank. ‘Ti way dun.” Sugpon kang baye nga ang duha ka mga bata nagabarikotot sa ana magtimbang nga kilid. Ginturok tana kang laki nga nagapanigarilyo kag ginhambalan.
“Daad pilion na man ang gabaan na e,” dara buga kang aso kag dayun suyop duman kang sigarilyo. “Ang mga tawo lang man daad nga tunto. Parehas ka dya, tanan ta tatun nio ang naga antos sa mga katuntuhan nanda. Indi daad tana di a puede a.”
Nagahipos lang si Benyang sa kilid daw nagmara nga suba ang ana tutunlan, daw malumos ang ana dughan. Wara tana kalimoglimog. Husto lang tana magpamosemose sa kilid. Si Benyang nga nagligad lang nga bulan nabalo hasta tulad nagapangasubo man tana sa gihapon. Man-an na gid nga tana ang ginapabatibatian kang estorya kay ana daan nga bata ang nagaubra sa logging business ni Budol. Nagalinagating-bagting ang ana talinga kada bati kang Frank kag baha.
“San-o ‘ta nay mauli sa balay? Nagutom dun ‘ko,” pamangkot ni Ben sa ana nga nanay. “Si toto gali ‘nay. Diin dun tana ayhan tulad?”
Wara dayun kasabat si Benyang sa pamangkot kang ana nga bata. Ginturok na lang si Ben. Nagturukay sanda nga darwa.
“Karun. Kar-on,” sabat na. “Mal-am dun si toto mo masarangan na run ka ‘to ang ana kaugalingon.” Man-an mo gid sa ana limog ang kabalaka.
NAGTAHAW ANG BAHA. Nagsirak ang adlaw. Malaka dulang nga makita ang mga gal-um nga nagadara kang kurulbaan nga uran. Naggirinuwa ang mga tawo sa plasa. Ginsug-alaw sanda kang madamol nga lay-on nga nagatabon sa tanan nga gin-agyan kang tubig-baha. Malaputyak nga lay-on. Ang mga ruruk nagsirinab-it kon diin-diin. Ang mga sanga kang kahoy nagarinapta. Ang mga gamit nagaraya sa dalan, ginapamara. Ang mga kasapatan nahigot sa kilid kang dalan. Ang mga sarakyan nagabinaliskad sa tunga kang taramnanan kag nagasinampawanay sa kilid-dalan.
Wara gana si Benyang kag Ben magpanaw uli sa anda balay. Masubo nanda nga ginaturok ang mga tawo nga nagaatubang sa balay nga natabunan kang lay-on nga dara kang baha. Si Frank. Si Frank kag ang dara na nga baha. Ang mabatian nga ginaistoryahan.
Nagatindog sanda nga darwa sa karsada nga ginaturok ang anda nga balay nga gintapan kang lay-on ang ugsadan. Si Benyang, ang nawala nga alima sa hawak kag ang natuo sa dahi. Ginaturok ang anda balay, tunga semento tunga kawayan, naram-os kang lay-on. Si Ben wara ka limog sa ana tupad, husto lang maghimutad sa anda balay nga daw indi makapati sa nakita.
Nagliso ang ulo ni Benyang ginhimutadan ang tawo nga nagapanaw parapit kananda. Nakibot tana sa nakita. Nagmurahag ana nga mga mata kag nagdasig ang kubakuba kang ana nga dughan. Ang kabalaka kag kakulba nga ana nabatyagan ang gin-islan kang kasadya kag pasalamat. Si Toto Franklin na ang nagapanaw paadto sa ginatindugan nanda bitbit ang pinutos kang pagkaun kag pala nga inugluk-ad sa lay-on. Pag-abot, ginkuot na ang ana bulsa kag gintao sa nanay na ang duha ka batiri. Nagyuhum si Benyang kag ginhakos ang bata. Si Ben gintulok ang ana toto Franklin kag nanay nga nagakup-anay, kag tana, nag-imaw man kupo.
“Nalabyan ko si Onyok kaina ginhambalan na ko nga tuya kamo sa plasa, ti nag-imaw dulang ko tabang sa mga kasimanwa ta nga nagkarastranded,” maabtik na nga panugid sa nanay. “Kag ang ginataguan gali ‘Nay ka mga gamit ni Nong Budol nagkaraanod sa baha. Naubos gid anod sa baha ang tanan nga gamit pangsarahi. Bati ko gani mauntat lang anay tana tulad. Tungod sa natabo nga dya.”
Naglusong sanda nga tatlo sa lay-on kag gin-umpisahan ang pagpangpala kang lay-on sa anda balay dara ang pagpasalamat nga wara dya napukan. Ginbuol ni Ben sa nanay na ang batiri kag ginbutang sa radyo nga ginplastar sa banggirahan. Nagpamati sa matagsing nga limog tungod sa bag-o na nga mga batiri.
Time check: alas tres na sa hapon. Para sa maayo nga balita, naguwa na si Bagyo Frank sa Philippine Area of Responsibility —
TAPOS
Si Gil Salanio Montinola, 27, sangka manunudlo sa elementarya sa pampubliko nga buluthuan sa Distrito kang Mina sa Mina, Iloilo. Nakaintra tana sa 9th IYAS Creative Writing Workshop 2009, 8th SanAg Writers Workshop 2010, kag 18th Iligan National Writers Workshop 2011.
Balay Sugidanun 