Ang Sikreto kang Suba kag Banglid (Ang Kabuhi sa Baryo #3)

“Bather” ni Fernando Amorsolo (1956) / Pearl of the Orient: Discover Old Philippines/ https://www.facebook.com/DiscoverOldPhilippines

Pangga Gen/taga-uma@manila

Kun nagapanihul gani si Laki, amo run da kag magdulhog si Bayi. Sa suba, rugto sa may bubon, latas kang taramnanan, ang labador sa hawak – sangka putos nga ralabhan.

May pangka bug-ungan nga gaistar sa bubon sa suba. Sa unahan kang suba, ang turugban. Nalawit ang karbaw sa gamut kang balanga-an. Nabatian kang karbaw ang panihul kang Laki, amo nagwaug-waug kang liug. Duro run nga kalapata kag langaw ang napatay ka anang ikug. Gusto run kang karbaw magharab kang hilamon sa takas.

Naglumpat ang pangka bug-ungan sa sulod kang bubon kang matungtong kang Bayi ang labador sa mga bato sa baba kang bubon. Kun may ihi run kang pangka ang tubig, masaruk ka pa bala? Ipanglaba man, labi na gid kun irigos?

Sa marayu naga-obra ang asawa ni Laki. Nagniriwang run kang urihi na nga pag-uli sa pagtatap sa mga bata kang iba nga tawo para may pagkaun kag bayo anang kaugalingon nga mga bata. Ang Bayi, daraga – laon-laon. ‘May aslum pa gid man,’ kun huring-huring pa sa mga tiyangge ang maghusga. Ginatatap kang Bayi, sangka kaingud, ang tatlo ka mga bata kang Laki kag anang asawa. ‘Mayad man ra,’ kun huring-huring pa liwan sa mga tiyangge ang patihan.

Kuno abi sa karbaw sa turugban ang agto ni Laki. Bukon ana dyang karbaw. Natabuan lang nga gapanihul man ang tag-iya kang karbaw, amo nga natublag ang mga umbok sa cogon sa banglid. Rapit gilang anang mga tikang sa suba.

Ihi kang pangka sa tubig sa bubon kag may kabadyangan sa takas sa unahan kang puno kang balanga-an? Ginbilin kang Bayi ang labador. Wara it pagkalingkang sa mga bato. Wara ruman kitaa sa sinaw kang tubig kang bubon ang pangka.

Pabay-i ang ralabhan, ang pangka, ang karbaw, ang panihul. Rabong ang kabadyangan, lapad ang mga dahon.

‘Kag man-an n’yo run ang sunod nga natabo,’ huring-huring liwan sa mga tiyangge sa baryo.

Ang matuod, wara it may nakamaan kun ano gid man ang natabo, bisan pa sugid kang nagapanihul nga tag-iya kang karbaw, nakita na ang pares kang mga tsinelas kang Bayi kag Laki sa amo nga kabadyangan. Labaw sa tanan, nabatian na ang sangka pinasahi nga tunog, sobra pa kanami sa panihul. Bisan gani kuno ang pangka bug-ungan, nga nagguwa run sa bubon kag nagatindug run sa bahul nga bato sa ingud kang labador, kag ang karbaw nga saku sa pagwaug kang liug kag paghanut kang mga kalapata kag langaw nakaduloy man – naurungan sa amo nga kanamit kang tunog.

Halin katu, ginsugid man sa mga tiyangge hasta sa kaiping nga mga baryo ang amo nga kabadyangan.

Kun sangka alamat dya, mahimo masugid nga halin katu, wara run nakita ang Bayi kag Laki. Kun himuon nga istorya kang kaharadlukan, mahimo hambalun nga nagamurto halin katu sa amo nga lugar kag mabatian ang amo nga tunog.

Sangka butig dyang istorya, himu-himo ko lang, pati kamo.

Pero matuod nga may sikreto ang mga suba kag banglid sa baryo. Kauna. Kadya daw wara run. Ragkul run ang mga bata kang mga suba kag banglid. Bura run ang mga huring-huring. Sa masunod nga adlaw, daw aso nga naglabay, daw wara run it sunog sa panit, daw wara run nagapadalhit kang suruk-suruk. ‘Nagbusong si Ano?!’ ‘Nagdayunay sanday Ano?!’ ‘Te, ano?!’

May mga turugban pa, wara run it mga bubon: padayon ang kabuhi, kag sangka manami run nga butang ang malingkang kag makunyag sa pagrulupad kang mga pispis halin sa cogon, sa kulas kang sawa, sa pagsug-alaw sa mga mata kang pangka bug-ungan, sa pagdumdum kang tinaga nga ‘kalapata.’