Dali, Manindahan Kita

Panindahan sa Banwa

Sin-o ang masunod kay Nanay manindahan sa banwa?

Pitik-pitik ta anay, patumbo ka piso, pikpikanay.

Para wara it gamo, gabulus-bulos kami ni Nene. Dumduman ko, parehas man ang tabas ka amun mga bayo. Para patas. Lain lang ang kolor.

Gusto namun magtawas kay Nanay manindahan sa banwa kon Sabado bangud may tinapay. Buti-buti, gamurual lang, samtang gasunod-sunod bitbit ka plastic bag. May ice buko man, ice candy, ice cream. Amo dya, e, kon duro ang benta; kon mahal ang bakal kang ahente kang kalo nga buri. Ayawan man kami rara kag panuksok sa bilog nga semana samtang galantaw ka tv kon gabii.

Wara tamun it pwesto sa ralaswahan parehas ka amun mga kasimaryo kag paryente. Kadya lang tamun, wara pa it sangka dekada siguro, kang nagretiro run sanday Nanay kag Tatay sa andang mga obligasyon sa gobyerno kag magbira-bira ka panguma para sa kaugalingon nga konsumo.

Pagpaugwad kang kaugalingon nga lupa bangud labi nga nagamahal ang tanan nga produkto nga preska, natural, organic.

Amo dya nga nanamian takun manindahan kon nagauli. Bonding ruman namun dya ni Nanay, amo man ni Nene, kag iba pa nga bugto. Nami pa raad magligid sa katre pero kinahanglan aga pa madulhog. Pito ka kilometro ang rayu kang baryo sa banwa. Luwas sa mga traysikul kag motor kadya (nga habal-habal ang tawag), rugyan man ang mga dyip nga gatukad-sulod sa baryo, diretso sa San Jose. Daw nagdali run gid man ang tanan.

Pero kinahanglan aga gihapon madulhog para maabutan ang native nga itlog. Amo man kon gusto magbakal kang bisaya nga manok. Lain gid kabay tana ang sabor kang bisaya. Mas makapili man kang isda nga lab-as, kang mga paborito nga parte kang karne nga baka kag/ukon baboy. Kanami lang man gid maglagaw sa laswahan. Preska ang nakalatag sa lupa, sa hapin nga saku ukon plastic, amo man ang mga naka-display sa mga estante nga kawayan. Kon halin pa ikaw sa syudad, ka-baroto ka tanan sa imo pamatin-an. Indi run kinahanglan mag-ayu hay man-an man natun nga nagdulhog man sanda halin pa sa mas rayu nga kabaryuhanan.

Isda. Amo dya ang isara sa pinaka-importante sa mga taga-bukid kon manindahan. Daw parehas lang nga wara it Sabado nga naglubas kon wara ikaw it isda nga nabakal. “Wara-wara gid,” panghakruy ka ingud balay. “Abaw, bisan ralangkay lang sa balunggay.” Te, rugyan ang padara, ang ulayhon ukon pag-abay. Daw parehas lang bala ka ginamos kag asin nga pwede man anay ipanumbalay-huram ukon ngayo. Kon amo kadya, ang pinakabarato nga isda makasugpon run sa pagginhawa, makapadalundun sa bahaw, makapabanhaw sa mara nga tutunlan.

Aloy kag salmonite. Kon may kuru-kwarta, tuna, malasugi kag iba pa nga namit i-prito. Bukon lang sarabawan kag paramarhan.

Duro man gid, e, ang masug-alaw mo sa pagpanindahan sa banwa. Mga klasmeyt halin sa elementarya hasta sa hayskul. Kalabanan, mga nanay kag bugto kang mga miga kag migo. Maayawan lang man ikaw pangamusta, yuhum, kag istorya. Ilabi na kon nagadali run ikaw mag-uli para maudakan dun ang kamunsil, ang sirigwelas, ang himugo samtang gahulat maghigup kang mainit nga tinola, ukon kang tambo sa gata nga garalaway sa tagabang kag may igi ikaw nga surupsupun.

Pero hay may iba gali nga mga pamatan-un nga gamayha manindahan. Tuod bala dya? Hay buki kuno. Maan, lang, a.

Siguro bangud parehas kang panguma — nga budlay kag buhay mabaylo sa kwarta — baskug gihapon ang naba nga panglantaw sa lupa kag sa halos tanan nga angut rugya, parehas kang pobre nga karbaw kag mamumugon. Ako man, kang rugya run gilang ako sa Maynila maka-obra kag nakigsimpon sa mahambal mga maysarang nga tawo kag mareyalisar ko nga manggad gali ang lupa. Saku anda pamakal ukon pagsuput ka kwarta para makabakal ka kaugalingon nga lupa, pagkatapos kita sa probinsya, rugyan lang ang banglid, ang wayang. May mga miga ako nga naga-garden sa flower pot, sa mga limitado nga espasyo, andut kita tatun sa baryo, magtinamad sa pagpang-ugduk sa palibot? Kag bentaha gali ang halin sa probinsya, ukon ang may maulian nga probinsya, ilabi na kon holiday.

Grocery Time!

Siguro man bangud rugyan ang pag-grocery sa supermarket. Antes ang Mall of Antique, rugyan ruman kauna pa ang pira ka kilala nga supermarket sa San Jose. Mas sosyal kabay ang grocery. Pamatyag mo daw nagmanggaranun run gid man kamo, ilabi na kon dolyar halin sa abroad ang gaabot, nga kauna, sa San Jose gid kinahanglan mabuol.

Tuod, lingaw mag-grocery. Amo dya akun ginapaabot sa semana umpisa kang maka-obra kag maka-sweldo. Stress reliever. Parehas kang shopping. Limpyo ang supermarket, sanag, ramig. Indi run garing ikaw maka-ayu, e, hay fixed run ang presyo. Kaduro kang pirilian. Pamatyag mo man, rugya run ang tanan mo nga kinahanglanun kag gusto. Kon masarangan mo baklun, rugyan ang kumpyansya sa kaugalingon. Kon indi pa man, rugyan ang pagtawag – pangamuyo – nga maabot ang adlaw nga mabakal mo dya, gatung para labi nga magtinandus kag magsuput. Para sa iba, rugyan ang paggamit kang credit card mabakal lamang ang gusto sa kadya.

Sa Sunday/Farmers’ Market

Talagsa gilang takun ga-grocery sa supermarket. Wara man takun pagdara ka credit card kon galagaw ilabi na sa mall. Mas mabakal ko akun kinahanglanun kag gusto kan-un kadya sa Sunday Market. Kada Domingo lang mong, sa sangka parking lot nga gatigbaylo sa mga tumpok kang tindahan. Ginatawag man dya nga Farmers’ Market.

Pero ang kinalain na kadya sa mga tindahan sa atun kabanwahanan, manggaranun ang mga mangunguma nga tag-iya ka mga pwesto. Mga prodyuser kang organic, fresh, locally grown nga mga laswa, prutas, kag iba pa nga karan-unun nga na-proseso sa mga pamaagi nga makabig mayad sa lawas.

Halin ang mga produkto sa mga uma sa Tagaytay, Bulacan, pati man sa Bukidnon kag Davao. Nagapanguna nga motibasyon kang mga nagapanindahan rugya ang ikamayad kang lawas, adbokasiya sa pag-andam sa palibot, amo man ang pagsuporta sa mga gagmay nga prodyuser (kontra abi sa mga multinasyonal nga korporasyon) kag ang pagkabuhi kang ginatawag nga eco-lifestyle/living.

Bukon lang man mga laswa kag prutas ang mabakal rugya. Duro man ang mga puwesto kang handicraft, handmade kag recycled nga mga bagay, halin sa mga bayo hasta sa mga accessories. Lugar dya para sa mga indibidwal kag gagmay nga grupo nga naga-desinyo kag nagahimo kang kaugalingon nga mga produkto. Lingaw maglagaw rugya kag maglantaw. Duro imong mabuol nga ideya. Ang mga bagay nga wara natun ginasapak sa atun palibot, parehas kang mga layung nga dahon kag sanga, pwede gali mahimo nga dekorasyon.

Sa tuod lang, mahal kadya ang tanan nga ginahimo sa/ka alima. Ang manwal. Bangud budlay kag isut ukon limitado. Kontra abi sa mass-produced nga mga produkto parehas kang gatambak nga mga baratuhon nga bayo, siripalun, kag kon anu-ano pa halin sa Tsina.

Kalidad.

Amo nga mahal man gawa ang mga baligya rugya. Ang native nga itlog halin sa 10-15.00 kada sara. Tatlo ka espesyal/gourmet nga suman – 105.00 akun bayad. Ang sangka putos kang kamatis, 60-80. Ay, ang tumpok kang samlague, kamunsil – mga ginapangawit lang sa atun, 20 pataas rugya. Pati sisi-o, nakita ko liwan rugya. Ang pirme ko ginabakal amo ang saging nga sab-a – habal-habal – pilit nga mais, kamote. Ginatanuk ko dya kon aga. Ginabaylo-baylo ko dya pamahaw sa brown rice (hay buhay tig-angun kag duro ang awas pero namit kag buhay ikaw magutom) kag home-baked nga tinapay. Kaduro lang man kang pirilian kang palaman. May suki man ako rugya kang cow’s milk nga ginadapun ko sa kape kag ginaturos inom antes magturog kon gabii. Rugya ko man mabakal ang bignay (bugnay) wine nga namian ako imnun samtang gapahuway-huway pagkatapos kang obra, kag ang malunggay kag papaya concentrate nga ginainom ko man pagkatapos kaun, sangka kutsara kada adlaw. Te, wara gid man nagabuhay akun sip-on.

Nanamian pa ako hay libon akun bitbit kon manindahan. Bawal ang plastic. Kag sa nakita man ninyo sa litrato, aba, bida man rugya ang Aeta Organics. Te, duro man dya rugto sa atun. Parehas man kang mga bulak kag hilamon nga ginabaligya man rugya. Amo nga gintirawan man nanda sa balay magpadara ka sangka pungpong kang bulak kag hilamon. Garing te hay nagkarataktak dun pag-abot rugya.

Kon pwede pa lang daad maglupad, rugto takun manindahan sa amun banwa kada semana. Kag amo dya nga ginakarat takun pirme mag-uli. Gusto ko man kang steak kag sushi pero hay lain gid tana ang haruros sa tubug kang linapwahan, ilabi na kon raha sa balay, hay kon ako lang man magtola rugya, maan, daw damog. :)

Kitaay lang ta sa tindahan, a. Indi gid takun magmayha mamaligya sa pira ka adlaw, ilabi na sa pagpanindahan sa duro pa nga banwa.