Bag-ong Bahit

Si Maria Milagros “Nenen” Geremia-Lachica tumanduk ka Sibalom, Antique, gradweyt kang BA Comparative Literature sa University of the Philippines in the Visayas (UPV), Iloilo City kag malawid nga nag-obra bilang research associate sa Center for West Visayan Studies kang UPV. Kang 1989, natugruan tana kang Cultural Center of the Philippines (CCP) kang Literature Grant sa Pagsulat kang Binalaybay sa Kinaray-a kag tana ang makuon nga una nga manunulat sa kontemporaryo nga Kinaray-a nga natugruan kang nasyonal nga pagpasidungug. Nagasulat man tana kang play kag napaguwa dya sa duro nga mga tion kag kang 1991, liwan tana natugruan kang Literature Grant kang CCP sa pagsulat kang one-act Play sa Kinaray-a. Kang 1996, nagbaton tana kang UPV Chancellor’s Award for Most Outstanding Employee in Research, Extension and Professional Staff. Ang Pagsulat…bayi ang anang una nga libro kang mga binalaybay sa Kinaray-a. Ginbalhag kang University of San Agustin Press, Iloilo City kang 2006 bilang parte kang padya – ang San Agustin Writers Grant nga ana nabaton kang 2005. Kaimaw ka ana’ng pamilya, nagaistar tana kadya sa New Jersey, USA kag nagabulig patigayon ka proyekto sa pancreatic cancer bilang research coordinator ka sangka hospital.

Litrato: Bradley Beach, Thanksgiving 2012

Una sa tanan, nagapasalamat ako kay Pangga Gen sa pagtukod na kadya’ng Balay Sugidanun nga nagtingub kang atun mga limug, damgo kag mga paminsarun bisan pa nga nagrinapta run kita sa bilog nga kalibutan.

Kang kita namutos kang atun binagtung parayu sa atun banwa, ayhan wara kita makatalupangud nga ang labaw sa tanan nga handumanan nga atun nadara amo ang atun namat-an nga hambal. Mahimo magpud-is ang litrato, magisi ang mga sulat, madura ang kulintas pero ang hambal nga namat-an nagapabilin sa dughan kag panghuna-huna. Malipatan lang siguro natun ang iban nga mga tinaga amo nga mayad gid may Balay kita nga ginatipunan, ginapasirungan, ginapahuwayan kag turon-an. Ang mga tinaga nga ayhan buhay run wara natun mamitlang liwan mabasahan natun rugya sa Balay Sugidanun.

Andut abi nga magsulat pa sa Kinaray-a? Ano ang pulos karia sa kalibutan kar-on nga harus tanan nagausar ka Ininglis sa komunikasyon, siyensya kag teknolohiya? Bilang tumanduk ka sangka kultura nga may dumaan nga paranubliun, nagapati ako nga katungdanan kang tagsa kanatun ang pag-amlig kag pagpadayon kang atun ginpanubli. Kauna kabudlay paminsarun ang kalapad, karayu kag kabahulun kang kalibutan amo nga nagbiyahe ka binulan ukon tinuig antes malab-ot ni Magellan kag masapwan ang mga isla nga ginpangaranan Pilipinas. Kar-on nga panahon, sa pagkahapus lang mag-agto sa kon diin nga manyaok. Ang karayuun ukon distansya sangka numiro nga daw nalikupan ka aso – metros, kilometros, maan lang a. Pero mas hapus hangpun ang pagsukol ka distansya sa minutos ukon inoras. Amo run ria ka hapus kag kadasig ang tanan kar-on kag amo man ria kadasig ang pagsulud kang nanari-sari nga mga bagay nga makapalipat kanatun kang atun ginhalinan.

Buku’t malain ang pagtuon kang iban nga kultura, ang pagpaambit kag pagpakigbagay sa atun palibot kon sa diin man kita mapadpad. Wara ti malain ang pagsunod kang mga buruhatun kang iban nga kultura, ang pagtugru kang pagtahud sa anda’ng kinalain kanatun kag ang pagdayaw kang kanami. Pero katungdanan natun ang pagbukas ka atun mga baul, ang pagbasluskay ka mga tinipigan nga mga istorya, ang pagsugid sa atun mga kabataan kag kaapuhan kon ano kag diin ang anda’ng ginhalinan. Katungdanan natun ang padumdum kang atun ginhalinan. Kabay nga padayon nga mabakud ang kalat nga nagahigot kanatun tanan, ang Kinaray-a nga hambal kag kultura nga atun nadarawat halin sa atun mga mal-am.

Ang dya’ng blog ginpangaranan ko nga “Bag-ong Bahit,” angay ka nagaaso-aso nga bag-ong sukad nga kan-un sa ibabaw ka lamisa, imaw ka nagaaso-aso man nga sangka yahong nga sinabawan nga bantalaan ukon ano man nga dapli. Bag-ong bahit bangud ang tema ukon topiko bag-o ko lang napinsaran, nabatian kag mahimo nga nagakatabo pa gihapon sa palibot. Mahimo nga maestorya man ako ka natabo kauna nga tiempo ukon ka sarang hapon, basi magbutang man ka mga litrato, mga arte kurit-kurit (ang akun gali logo ginhimo ko sa Microsoft Paint) kag kon ano pa nga makapukaw ka akun luyag isulat ukon ibutang rugya.

Kon sa kusina, nanari-sari ang atun ginaraha kag tungud duro kita sa panimalay, nanari-sari man ang mga panabor ukon panglasa. Basi kis-a masobrahan ka aslum ang sinabawan ukon tam-an man ka kahang nga makapainit ka talinga. Sarang man nga magkulang it sangka pitik nga asin ukon makuon ang iban nga kulang ka ginamus. Sa makaoyon ukon sa indi man, ang mapasarig ko gid lang nga ang akun ipaambit rugya sa Balay Sugidanun tanan bag-ong bahit halin sa karaha kang akun panghuna-huna.

Gani ginaagda ko kamo sa paghapit rugya sa Balay Sugidanun, sa pagpungko kag sa pagbukas kang tinakluban sa lamisa. Basi matabuan man ninyo kis-a nga wara ako it raha, kabay indi kamo madudla. May ginatigana gid pirmi sa mga nagahapit ang atun maalwan nga tagbalay.