Ang Handum ni Manie Magbanua, Jr. sangka komentaryo sa kaimulon kang atun probinsya dara kang kagarukan kang politika:ang makabaton lang ka grasya, kang proyekto, amo lang ang nag(a)boto nga barangay kay Mayor-kay Gobernor-kay Congressman/woman. Kon lain tana inyo kandidato, goodluck na lang.
Ang pokus, ang representasyon kadyang kaimulon dara kang kagarukan amo ang yab-ukon nga karsada. Naistorya dya paagi sa karakter ni Toto (Samuel Cesar Rubido, Jr.), ang bida nga bata. Ginapakilala si Toto bilang maaram nga bata. Sa pagbukas kang pelikula, nagapanaw tana sa wara nasemento nga karsada. Sa paglubas kang sarakyan, te, gatap-ok lang gid ang yab-ok, e. Amo nga handum kag dumot ni Toto nga mapasemento dyang karsada. San-o? Sin-o? Ginpamangkot na dya halin sa andang balay paagto sa tiyangge kag hasta sa adlaw nga nagbisita si Mayor – kay Mayor mismo – sa andang eskwelahan.
Kag ang sabat ni Mayor? Andut mabulig tana sa barangay nga wara nagapadaug kana? Kag nagsara ang pelikula sa pagbalik kanatun, sa pagtabo sa una nga eksena: ang pagpanaw ni Toto sa liwan nga yab-ukon nga karsada, kag ang liwan nga paglubas kang sarakyan nga nagpabuslot kang ginabitbit-suyop na nga plastik kang irimnon.
Sa “The Making of Handum,” ginasugid ni Manie Magbanua, Jr. nga nabalay ang konsepto kang Handum bangud sa Ambisyon 2010. Kon matandaan ninyo, proyekto dya kang ABS-CBN angut sa May 2010 nga eleksyon. Panghangkat sa mga indie filmmaker sa pagdiskurso kang pagbag-o. Wara nabaton dyang Handum pero ginpadayon ni Manie sa bulig kang anang mga abyan kag kang mga Antiqueno sa sulod kag guwa kang pungsod.
Ano ang/nga handum kang pagbag-o, kon amo, ang ginadiskurso kang pelikula?
Kon balikan natun ang sinopsis, ginsabat kang pelikula ang pamangkot ni Toto – nga pamangkot natun tanan – kon anhaw pinabay-an tana ang duro nga lugar sa atun probinsya, nga matuod man nga kaso sa bilog nga pungsod kag sa duro man nga rehiyon kang kalibutan. Pero wara nagatugro kang statement ukon naga-prescribe kang aksyon ang pelikula kon ano ang himuon natun sa dyang sabat.
Nga dyang sabat, “Padag-a n’yo ko bala para makabulig ta man kaninyo,” amo ang trahedya, sa matuod lang, ni Toto – kang henerasyon nga ginarepresenta na. Kag sa pagtapos sa pelikula nga nagapakita kana sa liwan nga paglatas kang karsada (teknik kang framing), nga daw sa wara lang it epekto kana ang amo nga sabat (aram si Toto, indi bala, kag daw sa mal-am kon maghambal), mahimo komento sa pagpabaya natun kag pagpasugot sa dyang sistema kang kagarukan.
Sa diin ang handum rugya, kon amo?
Mahimo mabasa ang katapusan kang pelikula nga ginabalik na kanatun (Ako mismo!) ang pagbalay kang kongkreto nga lihuk sa sabat nga napabutyag. Kag samtang wara pa ang lihuk nga ria, ang aksyon – nga daad kolektibo kon rebolusyon nga makapukan kang dinastiya sa/kang Antique– padayon ang pagbuyangyang kang kamatuoran kang yab-ukon nga karsada. Kag ang duro pa nga imahen kang kaimulon kag kontradiksyon. Parehas kang madasig nga pagtuhaw kang trapiko sa San Jose dara kang mga banner kang pag-ugwad: franchise kang nagkalain-lain nga mga popular nga establisimento kag ang presensya kang Mall of Antique, nga makapalipat kanatun nga duro pa ang mga barangay nga wara it koryente, kag ang mga remittance center pagpamatuod kang padayon natun nga pagpauripon sa iba ng lahi kag pagsakripisyo kang mga pinalangga sa rayu.
Ang pelikula bilang obra kang sining, partikular ang gina (maka)big nga indie film, obra kang imahinasyon. Kon amo, (dapat) nagapakita kang sangka posibilidad kang representasyon kag interpretasyon kang kamatuoran, nga nagalampas mismo sa dyang kamatuoran (indi lang kopya, simulation, ukon pagliwan/liwat), agod mas mangin interesante, memorable, kag sampatun, sa tuyo nga makalingaw (ang ginatawag nga intellectual kag emotional pleasure) kag makapukaw kang nanarisari nga pamensaron kag baratyagon, parehas kang rebelyon kag inspirasyon – kang handum kang kongkreto nga aksyon para sa pagbag-o.
Simple ang naratibo, ang istorya. Husto lang nga amo dya ang ginhimo ni Manie. De-kalidad ang teknikal nga aspeto: ang pagpokus sa mga partikular nga imahen (hal. ang kahig kag sapatos) kag ang kabilugan nga editing. Pinakagusto ko nga eksena ang istoryahanay kang darwa ka bata, nanday Toto kag anang miga, sa kahoy sa uma. Sagad kag natural nga aktres dyang bata nga bayi (Mae Tuazon) kag perfect man ang role ni Toto para kay Samuel Cesar Rubido Jr.
Amo nga nami lantawun dyang pelikula, mga kasimanwa. Indi lang bangud Kinaray-a nga pelikula kag testamento kang duro pa nga posibilidad nga sarang natun mahimo sa pagbinuligay, kundi para makita man natun ang mga bahin sa diin sarang pa natun ma-improbar. Parehas kang acting para sa film. Nahangpan natun nga bangud first time, may mga higayon sa pelikula nga daw sa ga-declaim ang pag-deliver kang pira ka kakarter sa andang linya.
Matuod mabudlay ang pag-transform kang sangka simple kag pamilyar nga reyalidad paagto sa art form, parehas kang pelikula. Matuod mabudlay mangin natural kag authentic sa pagsa-papel kang karakter sa teatro man ukon sa pelikula. Practice lang gid ang kinahanglan, ang solusyon.
Amo nga lauman ko ang duro pa nga proyekto halin kay Manie Magbanua, Jr. nga nagapakita kang kaaram kag pagkasagad kang duro pa nga Antikenyo. Kag man-an natun nga padayon natun dya mahimo sa pagbinuligay, halimbawa sa pagbakal kang orihinal nga kopya kadyang pelikula kag pagpa-ambit sa duro pa, kasimanwa man ukon pangayaw. Very good ang subtitle kag may lakip nga MTV ni Sammy Cesar Rubido, isara sa mga busalian kang Original Kinaray-a Music (OKM), kang themesong kang pelikula nga “Ang Napulo ka Sugo.”
Kruhay!
Personal Note: Nabaton ko ang kopya kang pelikula halin kay Manie Magbanua, Jr. sa TABOAN 2011: The Philippine Writers Festival & Conference sa Davao City kang Pebrero 12. Napaguwa ang Handum sa mall rugto bilang bahin kang Cinema Rehiyon.
Ginlantaw ko dya kaimaw ang pamilya ni Norma Javellana, isara sa mabakud nga tagsakdag kang sining kang kultura nga Kinaray-a, bilang isara sa tagbalay kang Paranubliun-Antique katong 1990s. Tiyempo nga rugto man si Bobby Cielo, isara sa padayon nga nagasakdag kang atun kultura matapos maka-obra man sa Paranubliun-Antique. Rugto man tana sa Davao sa amo nga tiyempo bilang Asst. Direktor kang Organik Muzik 3, konsyerto nanday Joey Ayala.
Liwan ko dya ginlantaw rugya sa Manila imaw akon bugto. Plano namun nga ipaguwa dya sa Langkayan Festival kang amun barangay sa Dao kadyang Abril.
Balay Sugidanun 