Sipal kang Baba

Mahambal ko nga ang akun paghamtung bilang manunulat nasandig sa mga gintun-an, nabasahan kag gindiskusyunan sa eskwelahan. Bukut duna sa atun kultura dya’ng mga parasandigan nga laban nagasunod kang mga modelo kang panulatan sa Ingles. Pero bisan pa, bangud pinakatul-an ukon basic nga mga konsepto, akun man dya gingamit nga barasehan sa pagsulat ka mga binalaybay, istorya, panaysayun kag iban pa sa tumanduk nga pulong. Pero indi madura ang pagpamangkot: may atun man ayhan nga mga tradisyon kag parasandigan nga matawag natun duna ukon tumanduk sa atun kultura?

Sa akun pag-umpisa kato sulat kang binalaybay sa Kinaray-a, akun nasapwan nga may pinanubli gid man kita nga duna nga mga pagsurondan sa atun pagbalay ka mga tinaga. Sa atun kultura laban ang hambal kag urihi run lang ang pagsulat, gani ang dya’ng duna nga mga parasandigan naghalin sa atun oral traditions ukon mga harambalun nga kang atun mga mal-am pareho kang mga paktakun, luwa, kag mga sipal kang pagsunloganay kang kita mga bata-gamay pa.

Pagsunloganay

Wara natun dya nataw-an ka seryoso nga paglantaw pero dya’ng mga sipal sa hambal ayhan amo ang isara sa mga barasehan kang atun pagbinalaybay. Bukut mayad nga pamatasan ang pagsunlog kapin pa sa mga may diperensya sa kalawasan ugaring masami gid dya nga nagakatabo sa kabataan, pareho abi ka pagsunlog sa abyan ta nga may pal-ak:

Ano nagasiling, espeho sa dingding
ano nagabadlak, ulo ni Kulas pal-ak.

Ukon ang pagsunlog sa dayaun ta nga imaw sa pityaw nga si Jose:

Jose, Jose kamansi, latay-latay sa buri
Nahulog sa awang, sinalu ka aswang

Sipal dya tuod sa baba pero para sa bata, manami pamatian ang paghambal ka gasinantu (rhyme) nga mga tinaga, dara tukap-tukap ka mga alima, pagtumbo-tumbo ukon paglumpat-lumpat. Ang mga naka-workshop ukon nakatuon kang pagsulat abtik sa paghambal nga ang binalaybay bukut lamang sa pagpasunod kang nagasinantuanay nga mga tinaga. Matuod, pero sa sangka sipal kang pagsunlog nga d’ya napakita ang duna nga paghangup kang sangka importante nga konsepto: ang pagpili ka mga tinaga nga ginbalay agud ipabutyag ang sangka bugu pero kumpleto nga istorya ukon hitabo.

Sarang man singgitan lang si Kulas nga “pal-akun” ukon diretsuhon ka hambal nga “abaw, ang pal-ak mo kitaun gid.” Pero ang pagpili kang espiho nga nagasiling nagapatimaan nga ang nagasunlog kamaan kang konsepto kang pagpaanggid(metaphor). Sa kaso ni Jose, laban bukun man ti kamansi ang apelyido na ugaring nami ang pagsantu. Wara man ginpalatay si Jose sa kawayan ukon niyog kag tungud nagaugut ang nagasunlog, ginhulog na gid sa awang kag ginpasalu pa sa aswang.

Makuon kita, ti raad tanan nga bata nagabinalaybay run kadya e. Matuod, bukut tanan nangin manunulat ugaring gusto ko lang balikan, ukayun kag ipakita nga sa atun kultura may rugyan gid man nga duna nga mga parasandigan ukon barasehan kon andut nahulog ang atun buut kag panghunahuna sa pagsulat ka binalaybay sa tumanduk nga hambal.

Paktakun

Apat ang kahig kon aga,
kon hapon darwa
Kon gabii, tatlo,
ano abi, pakta

Halin sa Norte hasta sa Sur kang Antique, akun nabatian dya’ng paktakun nga nagapakita kang tawo kag ang ana’ng pagtubo halin sa pagkabata nga nagakamang hasta sa pagkamal-am nga nagasungkod. Akun dya masumalang liwan sa literature class, ang bantog nga “riddle of the Sphinx” nga napakut ni Haring Oedipus sa trahedya nga sinulat ni Sophocles.

Sa akun ikaapat nga tuig sa UP Visayas, maswerte kami nga nangin maestra namun si Chancellor Dionisia A. Rola sa klase nga Literary Research Writing. Nataw-an kami ka pinasahi nga eksperyensya sa pagtalupangud, pagtipon kag pagtuon nahanungud sa folklore kang isla Panay. Ginpamangkot kami kato ni Prof. Rola kon diin kami naghalin nga mga banwa ukon parte kang Panay. Ang mga magkasimanwa ginbutang na sa sangka grupo. Tatlo kami nga mga taga-Antique sa grupo nga gin-imawan kang taga-Silay kag taga-Jaro. May grupo nga nagtipon ka mga sugidanun parte sa aswang pero ang amun ginpili amo ang mga paktakun nga nangin undergraduate thesis kang amun grupo.

Ang mga paktakun sarang makuon nga pinakaathag nga patimaan kang pagkasampatun natun sa pagkilala kang mga bagay sa atun palibot, halin sa parte ka lawas, paagto sa mga gamit sa sulud-balay kag hasta sa mga tanum kag kasapatan kag kalangitan. Nagausar ang mga paktakun kang pagpasantu ka mga tinaga kag mga paraanggidan nga ginbalay sa darwa tubtub apat ka linya ka mga tinaga. Kaduro ka mga paktakun nga ang paraanggidan amo ang mga parte ka lawas. Daw indi mabatas nga mitlangun sa publiko ugaring ginabaton sa mga okasyon pareho kang bilasyon tungud sa porma nga paktakun (“paktakun license”?) kag ginahimo nga karadlawan.

Kon pirmi ginagamit ukon kinahanglanun gid sa sulud ka balay, laban may paktakun parte sa amo ra nga bagay. Pareho abi ka tarayhup nga may paktakun nga nagahinambit kang parte ka lawas ni tatay mo nga nagaligid-ligid kuno sa abo. Ginagamit ang tarayhup sa adlaw-adlaw nga tanan sa paghuyup kang kalayo agud magkudut sa kahoy kag madaigan ang ginaluto sa dapog. Kadya nga paniyempo, indi run basi kakilala ang mga bata ka tarayhup bangud gas, electric ukon propane ang gatong nga ginausar sa pagluto. Ayhan nadura run sa bokabularyo kang mga kabataan kar-on ang tarayhup kag basi pati man ang dapog bangud wara run ginagamit sa sulud-balay. Tungud wara’t kapuslanan, amat-amat nga mawad-an man dya ka lugar sa kultural nga ihibalo ukon consciousness kang mga tumanduk. Pareho man ang kaso kang kayug nga naduraan kang papel sa pag-ani tungud garab run ang ginagamit.

Sa sobra sangka tuig nga pagtipon kag pagtuon ka mga paktakun kang Antique, mahambal ko nga amo dya ang isara sa atun mga duna’ng manggad, sangka tuburan nga sarang sag-uban ka inspirasyon ka mga mamalaybay kag manunulat. Makita ang kaaram kang atun mga mal-am sa paktakun ka gang pag-usar nanda kang anda’ng mga mata kag utok sa pag-obserbar kag pagbalay ka mga tinaga. Bilang sangka sipal, ang paktakun nagapanghangkat sa ikasarang kang utok kang nagapapakut kag manugpakut.

Wara ako naglakut kang mga luwa rugya bangud gamay lang ang akun nadumduman kag ang akun nahawidan daw mayha man ako magbutang rugya hay basi karaan ako ka Tagbalay. Pero ang akun matugda sa mga manunulat kang Kinaray-a amo nga may ginpanubli kita nga surundan sa panulatan kag ria halin sa baba kang atun mga mal-am. Kon indi natun pag-ukayun, tun-an kag sulatun, basi malipatan man ang dya’ng mga pinanubli hasta nga madura run lang gid. Daw mangin angay man ria nga may bingaw ukon ungab ang atun paghangup kang atun kaugalingun.